O‘ZBEKISTONNI TABIIY GEOGRAFIK RAYONLASHTIRILISHI

O‘ZBEKISTONNI TABIIY GEOGRAFIK RAYONLASHTIRILISHI

O‘zbekistonni tabiiy geografik rayonlashtirilishi

O‘zbekistonning tabiiy geografik rayonlashtirilishi – bu mamlakat hududini tabiiy sharoitlari, relyefi, iqlimi, tuproqlari, o‘simliklari va boshqa geografik omillariga ko‘ra ilmiy asosda hududlarga ajratish jarayonidir. Bu jarayon tabiatning murakkab tuzilishini chuqur o‘rganish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va ekologik muvozanatni ta’minlash uchun muhim ahamiyat kasb etadi.

Tabiiy-geografik rayonlashtirishning uslublari

O‘zbekiston hududini tabiiy jihatdan ajratishda bir nechta ilmiy usullar qo‘llanadi:

• Kartografik usul – turli mavzuli xaritalarni solishtirish orqali tahlil qilish;
• Landshaft va tipologik komplekslarni tahlil qilish – joyning tabiiy komplekslarini o‘rganish orqali chegaralarni aniqlash;
• Dalada kuzatish usuli – tabiiy birliklarni bevosita joyida o‘rganish;
• Taqqoslash usuli – turli rayonlarning umumiy va farqli jihatlarini aniqlash.

Tabiiy geografik bo‘linish prinsiplari

Rayonlashtirish quyidagi ilmiy prinsiplarga asoslanadi:

• Birlik prinsipi – tabiiy komplekslarning o‘zaro uyg‘unligini hisobga olish;
• Komplekslik prinsipi – barcha tabiiy komponentlarni birgalikda tahlil qilish;
• Obyektivlik prinsipi – ilmiy kuzatuvlarga tayanish;
• Nisbiy bir xillik prinsipi – o‘xshash landshaft va iqlim xususiyatlariga ko‘ra ajratish;
• Genetik prinsip – tabiiy jarayonlarning kelib chiqish sabablarini hisobga olish.

Tabiiy-geografik rayonlashtirishda hissa qo‘shgan olimlar

O‘zbekistonni tabiiy geografik jihatdan o‘rganishda ko‘plab olimlar katta hissa qo‘shgan. Ular orasida:

• L. S. Berg (1913) – tabiiy geografik zonallik nazariyasini ishlab chiqqan;
• S. I. Abolin (1929), V. M. Chetirkin (1944), E. M. Murzayev (1953–1958) – O‘zbekiston landshaftlarini ilmiy jihatdan ajratgan;
• L. N. Babushkin va N. A. Kogay (1964–1967) – O‘zbekistonni to‘liq tabiiy geografik rayonlashtirish tizimini ishlab chiqqan.

L.N. Babushkin va N.A. Kogayning rayonlashtirish tizimi

Ular O‘zbekistonni tabiiy xususiyatlariga ko‘ra Turon tabiiy o‘lkasi tarkibiga kiritgan va uni quyidagi provinsiyalarga ajratgan:

• Turon provinsiyasi – tekislik va tog‘oldi rayonlari (Ustyurt, Qizilqum, Quyi Amudaryo, Quyi Zarafshon, Orol atrofi);
• Tog‘li provinsiyalar – O‘rta Zarafshon, Qashqadaryo, Surxondaryo, Mirzacho‘l, Chirchiq–Ohangaron, Farg‘ona kabi hududlar.

Tabiiy geografik birliklarning tasnifi

Babushkin va Kogay tizimiga ko‘ra tabiiy geografik birliklar quyidagicha ajratiladi:

• O‘lka – eng yirik birlik, masalan, O‘rta Osiyo tabiiy o‘lkasi;
• Provinsiya – umumiy geomorfologik va iqlim xususiyatlariga ega yirik hududlar;
• Okrug – makroiqlim va geologik o‘xshashlik asosida ajratiladi;
• Rayon – okrug ichidagi kichik tabiiy birlik;
• Landshaft – bir xil relyef, tuproq va o‘simlik qoplami bilan ajralib turuvchi eng kichik birlik.

O‘zbekistonning asosiy tabiiy geografik okruglari

• I. Ustyurt okrugi: Shimoliy, Markaziy va Janubiy Ustyurt tarmoqlari.
• II. Quyi Amudaryo okrugi: Chimboy–Qo‘ng‘irot, Beltov va Xorazm rayonlari.
• IV. Quyi Zarafshon okrugi: Gazli, Buxoro–Qorako‘l, Sandiqli, Konimeh rayonlari.
• VIII. Mirzacho‘l okrugi – tekislik landshaftlari bilan ajralib turadi.
• IX. Chirchiq–Ohangaron okrugi: Chirchiq tog‘ oldi, Quyi va Yuqori Ohangaron, Tog‘li Chirchiq rayonlari.
• X. Farg‘ona okrugi: G‘arbiy Oloy, G‘ovasoy, Chotqol, Farg‘ona markaziy tekisligi.

Landshaft turlari

1964-yilda Babushkin va Kogay tomonidan O‘zbekiston hududida 66 ta landshaft tipi aniqlangan:

• 61 tasi — tekislik (cho‘l) landshaftlari,
• 23 tasi — past tog‘ va adir landshaftlari,
• 5 tasi — o‘rta balandlikdagi tog‘ landshaftlari,
• 6 tasi — baland tog‘ (yaylov) landshaftlari.

Xulosa

O‘zbekistonning tabiiy geografik rayonlashtirilishi — mamlakatning tabiiy sharoitlarini tizimli o‘rganish, ekologik tahlil qilish va resurslardan oqilona foydalanishda muhim ilmiy asosdir. L.N. Babushkin va N.A. Kogay tomonidan ishlab chiqilgan tizim geografiya fanining muhim yutug‘i bo‘lib, hozirgi kunda ham ilmiy-amaliy ahamiyatini yo‘qotmagan.

=== Taqdimot 1 ===
O‘zbekistonni tabiiy geografik rayonlashtirilishi
=== Taqdimot 2 ===
1. Tabiiy-geografik rayonlashtirishning ba’zi bir uslubiy masalalari.
2. Tabiiy-geografik rayonlashtirishda hissa qo‘shgan olimlar.
3. L.N.Babushkin., N. A. Kogayning O‘zbekistonni tabiiy geografik rayonlashtirishi.
4. Tabiiy-geografik rayonlar klassifikatsiyasi.
Reja:
=== Taqdimot 3 ===
1. Tabiiy-geografik rayonlashtirishning ba’zi bir uslubiy masalalari
kartografik uslub
turli xil haritalarni bir-biriga taqqoslash uslubi
landshaft va tipologik komplekslar kartalaridan regional birliklarni aniqlash uslubi
harakterli landshaft komplekslarining ustunlik uslubi
tabiiy geografik birliklarni bevosita dalada (joyda) aniqlash uslubi
=== Taqdimot 4 ===
Tabiiy-geografik rayonlashtirishning prinsiplari
Bu tabiiy geografik bo‘linishning obyektiv holda mavjudligiga birlik prinsipi, komplekslik prinsipi, obyektivlik prinsipi, nisbiy bir xillik prinsipi, genetik prinsipi va boshqa prinsiplari mavjud.
=== Taqdimot 5 ===
2. Tabiiy-geografik rayonlashtirishda hissa qo‘shgan olimlar
M. P. Pеtrov (1964), V. N. Kunin, E. M. Murzaеv va L. Е. Rodin (1955), A. G. Babaеv (1959,1965), B. A. Fеdorovich A. S. Kеs, O. R. Nazarеvskiy, E. G. Frеykin (1963), L. N. Babushkin va N. A. Kogay (1964, 1967), O. Е. Agaxanyants (1961, 1966), R. I. Sеlivanov (1961), K. V. Stanyukovich (1965), B. A. Lunin (1960), V. M. CHupaxin (1961, 1964, 1968, 1970), L. N. Sobolеv (1950), M. A. Glazovskiy (1953, 1960), N. A. Gvozdеtskiy, V. K. Juchkova, T. V. Zvonkova, V. A. Nikolaеv (1967), kabi olimlar tomonidan taqdim etilgan
=== Taqdimot 6 ===
V. M. Chetirkin (1944)
S. I. Abolin
(1929)
O‘zbekiston hududini tabiiy geografik rayonlashtirish bilan
L. S. Berg
(1913)
E. M. Murzayev (1953, 1958)
L. N. Babushkin
N. A. Kogay (1964)
=== Taqdimot 7 ===
provinsiya
provinsiyacha
okrug
landshaft
rayon
O‘lka
=== Taqdimot 8 ===
O‘lka
Tabiiy geografik rayonlashtirishning yirik birligi bo‘lib materikning katta qismidan iborat bo‘lib, geomorfologiyasi, iqlimi va gidrografiyasining
umumiyligi bilan gorizontal zonalarning balandlik mintaqalar bilan bog‘liqligi va oziga xosligi bilan ajralib tiradi. L.N.Babushkin va N.A.Kogay O‘rta Osiyo tabiiy geografik o‘lkasi tabiiy sharoitining kompleks xususiyatlariga bir-biridan ajralib turadigan: Turon, Jung‘oriya – Tyanshan, Markaziy Qozog‘iston, Pomir-Tibet provinsiyalarga ajratadi.
=== Taqdimot 9 ===
Okrug – o‘z navbatida makroiqlim o‘xshashligiga geologik tuzilishiga va tabiiy-tarixiy jihatidan bir-bir xilligiga qarab ajratiladi. Rayonlar – tog‘ oldi tog‘ okruglarida geomorfologik va iqlimiy jihatdan bir xil bo‘lgan okrugning qismlari bo‘lib, bir-biridan litologik tuzilishi balandlik mintaqalarining o‘ziga xosligi bilan farq qiladi. Tekislik okruglarida rayonlar asosan geologic-geomorfologik va iqlimiy xususiyatlariga qarab ajratiladi. Issiqlik va namni saqlab turadigan va u bilan bog‘liq barcha oqibatlarga bog‘liq relyef xususiyati asos qilib olinadi.
=== Taqdimot 10 ===
Tabiiy geografik rayonlashtirishning hududining tekislik qismi bilan tog‘ oldi tog‘ qismi orasidagi yuqorida qayd qilgan tafovutlarni hisobga olib uni quyidagi ikkita provinsiyacha — tekislik provinsiyasiga va tog‘ oldi tog‘ provinsiyasiga bo‘linadi. E.M.Murzayev chegarani lyossli tog‘ osti tekisligi tog‘ oldi tekisliklari tutashgan yerdan, tuproqshunoslar och tusli bo‘z tuproqning quyi qismi chegarasidan, L.N.Babushkin va N.A.Kogay landshaft belgilariga qarab ajratadi. Mirzacho‘lning allyuvial tekisliklari va Nurota tog‘ oldi prolyuvial tekisliklarining Qizilqum bilan tutashgan yeridan, Qashqadaryoning allyuvial tekisliklarining Dengizko‘l platosi bilan tutashgan yeridan o‘tkazgan.
=== Taqdimot 11 ===
3. L. N. Babushkin, N. A. Kogay Turon provinsiyasini
tekislik va tog‘ oldi
Ustyurt
Ustyurt
Quyi Amudaryo
Qizilqum
Quyi Zarafshon
Orol
=== Taqdimot 12 ===
Tog‘lik provinsiyachaga
O‘rta Zarafshon
Qashqadaryo
Surxondaryo
Mirzacho‘l
Chirchiq-Ohangaron
Farg‘ona
=== Taqdimot 13 ===
Landshaftlarni ajratishda asosan relyefning genetik xususiyatlariga va turlariga
o‘simlik
tuproq
=== Taqdimot 14 ===
O‘zbekistonda tekislik okruglarida
15 ta
tog‘ oldi va tog‘ okruglarida
25 ta
=== Taqdimot 15 ===
Ularda jami 66 ta landshaft xillari ajratilgan (1964)
Shundan 61 tasi tekislik
(cho‘l) landshaftlari
23 tasi past tog‘ va
tog‘ oldi (adir)
5 tasi o‘rtacha
balandlikdagi tog‘
6 tasi baland tog‘ (yaylov)
landshaftlaridan
=== Taqdimot 16 ===
I. Ustyurt okrugi
Shimoliy Ustyurt
Markaziy Ustyurt
Janubiy Ustyurt
=== Taqdimot 17 ===
II. Quyi Amudaryo okrugi
1. CHimboy-Qo‘ng‘irot
2. Beltog‘
3. Xorazm
=== Taqdimot 18 ===
=== Taqdimot 19 ===
1. Gazli
2. Buxoro-Qorako‘l
3. Sandiqli
4. Konimeh
IV. Quyi Zarafshon okrugi
=== Taqdimot 20 ===
=== Taqdimot 21 ===
=== Taqdimot 22 ===
VIII. Mirzacho‘l okrugi
=== Taqdimot 23 ===
X. Farg‘ona okrugi
1. G‘arbiy Oloy
2. Markaziy Tekislik
3. G‘ovasoy
4. Chotqol
5. Farg‘ona
IX. Chirchiq-Ohangaron
okrugi
1. Chirchiq tog‘ oldi
2. Quyi Ohangaron
3. Yuqori Ohangaron
4. Tog‘li Chirchiq
=== Taqdimot 24 ===
Quyi Amudaryo okrugi
I. Chimboy-Qo‘ng‘irot tabiiy geografik rayoni
II. Beltov tabiiy geografik rayoni
III. Xorazm tabiiy geografik rayoni
=== Taqdimot 25 ===
I. Chimboy-Qo‘ng‘irot tabiiy geografik rayoni
1. Orol suv sathining pasayishi tufayli quruqlikka aylangan, grunt suvi yuza va o‘ta sho‘r, o‘simlik deyarli o‘smaydigan yoki siyrak holda galofit tur o‘simliklar o‘suvchi botqoq sho‘rxok va o‘tloq-sho‘rxok joylardan iborat bo‘lgan landshaft.
2. Bir yillik sho‘ralar o‘suvchi sho‘rxokli delta tekisliklar landshafti. Bu tur landshafti birinchi landshaftning janubida Orolning qadimiy qirg‘oqlarida hamda madaniy landshaftlar orasida uchraydi.
=== Taqdimot 26 ===
3. Negizi Mz–Kz ning yotqiziqlaridan iborat bo‘lgan shuvoq o‘suvchi sur qo‘ng‘ir tuproqli past qoldiq tog‘lar landshafti.
4. Amudaryo deltasining o‘tloq botqoq va qayir allyuvial tuproqlar tarqalgan to‘qay o‘simliklari o‘suvchi yangi qayir va qayir landshafti.
5. Amudaryoning chap sohilidagi qora saksovul o‘suvchi taqir-sho‘rxok tuproqli delta tekisliklari landshafti.
6. Amudaryoning allyuvial-delta tekisliklarida va qayirlarida joylashgan o‘tloq-allyuvial va taqir tuproqli madaniy landshaft.
=== Taqdimot 27 ===
Qashqadaryo okrugi
1. Quyi Qashqadaryo
1. Sur-qo‘ng‘ir tuproqlarda juzg‘un, burgan va oq saksovul o‘sgan, do‘ng, marza va barxan qumli iborat allyuvial tekislik landshafti. O‘z ichiga Sandiqli qumligini o‘z ichiga oladi.
2. Yulg‘un o‘suvchi, taqir va sho‘rxok tuproqli allyuvial tekisliklar landshafti
3. Bir yillik sho‘ralar o‘suvchi, sho‘rxokli delta tekisliklar landshafti. Berk Sho‘rsoy botig‘ini egallaydi.
4. Qashqadaryoning quyi qismidagi sug‘oriladigan taqir tuproqli allyuvial tekisliklar landshafti.
=== Taqdimot 28 ===
E‘tiboringiz uchun rahmat!
IjtiBiz
Bizni ijtimoiy tarmoqlarda kuzatib boring!

📘 “O‘zbekistonni tabiiy geografik rayonlashtirilishi” mavzusidagi to‘liq taqdimotni Slaydchi.uz saytida tomosha qiling.

Slaydchi.uz — geografiya, tabiatshunoslik va tabiiy fanlar bo‘yicha taqdimotlar uchun o‘quv platformasi.

Boshqa darslar uchun: slaydchi.uz