YORDAMCHI TARIX FANLARINING MAQSAD, VAZIFALARI VA TARKIBIY QISMLARI. XRONOLOGIYANING FAN SIFATIDA SHAKLLANISHI VA TARAQQIYOTI. VAQTNING DASTLABKI O‘LCHOV BIRLIKLARI

=== Taqdimot 1 ===
YORDAMCHI TARIX FANLARINING MAQSAD, VAZIFALARI VA TARKIBIY QISMLARI. XRONOLOGIYANING FAN SIFATIDA SHAKLLANISHI VA TARAQQIYOTI. VAQTNING DASTLABKI O‘LCHOV BIRLIKLARI
=== Taqdimot 2 ===
1. “Yordamchi tarix fanlari” predmeti, maqsadi, vazifalari va nazariy asoslari.
2. Yordamchi tarix fanlarining boshqa fanlar bilan o‘zaro bog‘liqligi.
3. Yevropada xronologiya fanining vujudga kelishi va taraqqiyoti. O‘rta Osiyo olimlarining xronologiya rivojlanishiga qo‘shgan hissasi.
4. Kalendarning tabiat xodisalari bilan bog‘liqligi.
5. Vaqt xisobining ilk shakllari. Hafta, sutka, soat tushunchalari. Dastlabki soatlar.
REJA:
=== Taqdimot 3 ===
YORDAMCHI TARIX FANLARINING MAQSAD VA VAZIFASI
Talabalarga yordamchi tarix fanlari nazariyasi, yordamchi tarix fanlari turlari va tuzilishi hamda tarix darslarida ulardan foydalanishga o‘rgatishdan iborat.
Talabalarda yordamchi tarix fanlari tadqiqot metodlari va ularni tarix fanini rivojlantirishga mos bilim, ko‘nikma va malakalarni shakllantirishdir.
MAQSAD
VAZIFASI
=== Taqdimot 4 ===
YORDAMCHI TARIX
Xronologiya
Numizmatika
Faleristika
Sfragistika
Paleografiya
Geraldika
Semiotika
Bonistika
=== Taqdimot 5 ===
NUMIZMATIKA
Numizmatika (lot. numisma — tanga) — tangalar haqidagi fan; tangalarning tasvirlari, yozuvlari, og‘irligi, qanday metalldan yasalganligi, pul muomalasidagi darajasi va tanga zarb qilinish tarixini o‘rganadi.
=== Taqdimot 6 ===
BONISTIKA
Bonistika – tarix va fanning jamiyatning siyosiy, madaniy, iqtisodiy tarixini kredit va banknotalar, obligatsiyalar bo‘yicha o‘rganadigan yo‘nalishlaridan biri.
Ushbu atama, shuningdek, to‘qimachilik, metall asosida tayyorlangan va muomaladan chiqqan kredit, xazina, bank va boshqa hisob-kitob belgilarini, obligatsiyalarni yig‘ish – yig‘ish yo‘nalishini belgilash uchun ishlatiladi.
Bonistika bu ma’noda numizmatika bilan chambarchas bog‘liq. Quyidagi yo‘nalishlar ajratiladi: mavjud bo‘lmagan (suvenir) pul uchun bonistika, temir yo‘l uchun bonistika, pul surrogatlari uchun bonistika.
(lot. bonus – yaxshi, qulay)
=== Taqdimot 7 ===
Jamiyatning o‘sha davrdagi iqtisodiy va siyosiy ahvolini aks ettiruvchi tarixiy hujjat sifatida eskirgan banknot va obligatsiyalarni o‘rganuvchi yordamchi tarixiy fan. U XX asrning boshlarida paydo bo‘lgan va numizmatika bilan chambarchas bog‘liq.
=== Taqdimot 8 ===
Paleografiya (paleo… va … grafin) — yozuv belgilarining yaratilishi va ularning rivojlanishini o‘rganuvchi tarixiy-filologik fan.
Paleografiya yozuv belgilarini, asosan harflar va ularning tarkibiy unsurlarini, satr usti hamda farqlovchi belgilarni, qisqartirib yozish usullari va boshqalarni o‘rganadi. Vaqt o‘tishi bilan almashinib va o‘zgarib turgan yozuv materiallari hamda qurollari ham paleografiyaning o‘rganish obyektidir.
PALEOGRAFIYA
=== Taqdimot 9 ===
SEMIOTIKA
(yun. semeiotikos — belgilar haqidagi taʼlimot)
1) axborot, maʼlumotlarni saqlash va uzatish uchun xizmat qiladigan belgilar va belgi tizimlarining umumiy xususiyatlarini oʻrganadigan fan sohasi;
2) u yoki bu obʼyektning 1 maʼnodagi Semiotika nuqtai nazaridan oʻrganiladigan tizimi (mas, muayyan film yoki badiiy asar)
Ushbu tushuncha uchun Ch.S. Pirs “Semiotika” atamasini. F. de Sossyur esa “Semiologiya” atamasini, qo‘llagan.
=== Taqdimot 10 ===
FALERISTIKA
Floristika – bu mukofotlar, esdalik nishonlari, nishonlar, jetonlar va bir xil aksessuarlarni o‘rganadigan yordamchi ilmiy tarixiy fan;
Birinchi marta “faleristika” nomi Chexiya mukofotlari va esdalik nishonlari oldiruvchisi Oldjich Pilts tomonidan 1937-yilda ixtiro qilingan va 28 yildan so‘ng Boku tadqiqotchisi Roman Shtayn tufayli ushbu atama SSSRda paydo bo‘lgan.
(lotincha falerae – “metall bezak”)
=== Taqdimot 11 ===
1970-yillarning oʻrtalaridan boshlab fan nihoyat numizmatikadan ordenlar, medallar, koʻkrak nishonlari, stol medallari va nishonlar, tokenlar, frak miniatyuralari, mukofot hujjatlari, shuningdek har qanday nishonlar, ularning tizimlari va tarixini oʻrganuvchi yordamchi tarixiy fandan ajralib chiqdi. ularning atributi, shuningdek, yuqoridagi narsalarning kolleksiyalari turi.
=== Taqdimot 12 ===
SFRAGISTIKA
Zamonaviy sfragistika ko‘plab tashqi xususiyatlar bo‘yicha muhrlarni o‘rganadi: tasvirlar, yozuvlar, shakli, rangi va boshqa ko‘p narsalar.
Muhrlarning xilma-xilligi nafaqat me’yoriy hujjatlarning belgilari, balki tarixiy manbalar, madaniyat va san’at yodgorliklari sifatida ham o‘rganadi.
Sfragistika, yoki boshqacha qilib aytganda, sigillografiya muhrlar va bosmalarni o‘rganish bilan shug‘ullanadi
=== Taqdimot 13 ===
GERALDIKA
XIV asrdan boshlab gerbchilar ustaxonasi tashkil topgan, unda murakkab va rangli gerblar yaratilgan.
Dastlab XIII-XIX asrning 1-yarmigacha dvoryan, sex va yer mulklarining gerblarini tuzish bilan geroldlar shugʻullanganlar (Geraldika atamasi shundan olingan)
Geraldika (lotincha: heraldus — jarchi, gerold) — gerbshunoslik. XIX asrning
2-yarmidan gerblarni oʻrganuvchi yordamchi tarix fani;
Bu fan ajdodlarimizning iqtisodiy va ijtimoiy hayotini, turmush madaniyati va sanʼatini oʻrganishga, davlatlar va sulolalar tarixini oydinlashtirishga xizmat qiluvchi manbalardan biridir.
=== Taqdimot 14 ===
Gerblarning boshqa gerblardan farqi shundaki, gerblarning tuzilishi, qo‘llanilishi va huquqiy maqomi maxsus, tarixan o‘rnatilgan qoidalarga mos keladi. Geraldika davlat gerbi, oila gerbi va boshqalarga nima va qanday qo‘llanilishi mumkinligini aniq belgilaydi, ayrim raqamlarning ma’nosini tushuntiradi. Geraldikaning ildizlari o‘rta asrlarga borib taqaladi, o‘shanda maxsus geraldika til yaratilgan.
=== Taqdimot 15 ===
Astronomik xronologiya fazodagi hodisalarning qaytarilib turish qonuniyatlarini o‘rganadi va aniq astronomik vaqtni belgilaydi.
Tarixiy xronologiya — yordamchi tarix fani; turli xalqlar va davlatlar yil hisobi tizimi va taqvimlarini o‘rganadi, tarixiy voqealar sodir bo‘lgan sanalarni va tarixiy  manbalar  yaratilgan vaqtni aniqlashda yordam beradi.
Xronologiya (xrono… va…logiyadan) — 1) tarixiy voqealarning davriy tadrijiyligi; 2) vaqt oʻlchovi haqidagi fan.
XRONOLOGIYA
=== Taqdimot 16 ===
Bobil, Misr, Yunoniston va Rimda shakllangan Xronologiya oʻrta asrlarda Turonda rivojlandi. Beruniyning 1000-yilda yozilgan “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” (“Xronologiya”) asarida jahondagi turli xalqlar tarixi va madaniyati ixcham tarzda oʻz aksini topgan.
Xronologiyadagi tarixiy izchillikni fanga XVI asrda fransuz J.Skaliger kiritdi. Hozirgi paytda Xronologiyaning taraqqiyoti bu fanning arxeologiya, tabiiy fanlar, statistika va boshqa bilan oʻzaro hamkorligiga bogʻliqdir.
=== Taqdimot 17 ===
Daraxtning daraxt halqalarini o‘rganishga asoslangan hodisalar, tabiat hodisalari, arxeologik topilmalar va qadimiy obyektlarni tanishtirish usullari haqidagi ilmiy intizom. U yog‘och buyumlar va daraxt tanasining parchalarini aniqlash uchun, shuningdek, biologiyada – o‘tgan ming yilliklardagi biologik o‘zgarishlarni o‘rganishda qo‘llaniladi.
=== Taqdimot 18 ===
XRONOLOGIYA FANI PREDMETI, MAQSAD VA VAZIFALARI
Xronologiya tarixiy fanlarning rivojlanishi natijasida vaqtni o‘rganadigan
fan sifatida XVI asrda vujudga keldi Xronologiya ilm sifatida Bobil, Misr, Yunoniston va Rimda shakllandi.
Umar Hayyom kalendari esa mukammallik jihatidan Gregorian kalendaridan ham ustun turadi. U XX asrning boshlarida paydo bo‘lgan va numizmatika bilan chambarchas bog‘liqdir.
1935-yilda Oliy o‘quv yurtlarida tarix fakultetlari ochilgandan keyin boshqa tarixning yordamchi fanlari qatorida talabalarga xronologiya fani ham o‘qitila boshlandi.
=== Taqdimot 19 ===
Xronologiya bilim sohasi rivojlanishiga hissa qo‘shgan Qadimgi Yunoniston va Rim olimlari
Gipparx
Varron
Ptolomey
Erot
Kalipp
=== Taqdimot 20 ===
GIPPARX  — ASTRONOMIYA ASOSCHILARIDAN BIRI
Quyosh va Oyning ko‘rinma harakatini hisoblash usulini takomillashtirgan. Yulduzlarni ko‘rinma ravshanligi jihatidan 6 bosqichga bo‘lib, ularni yulduz kattaliklari deb atagan.
Tropik yilning davomiyligini aniq(xatosi 6 min.) o‘lchagan. Yerdan Oygacha bo‘lgan masofani 50—60 Yer radiusiga teng deb olib, Oyning o‘lchamlarini aniqlagan.
Gipparx 1000 yulduzni uz ichiga olgan yulduzlar jadvalini tuzgan, presessiya hodisasini kashf etgan. Quyoshning ko‘rinma yillik harakatidagi notekislikka asoslanib, Quyosh orbitasining markazi Yer markazida emas, Quyosh bilan Yer orasidagi masofa o‘zgarib turadi, degan xulosaga kelgan. Gipparx asarlari va jadvali bizgacha yetib kelmagan. Uning ishlari haqidagi ma’lumotlar Ptolemeyning “Almagest” asarida saqlanib qolgan.
=== Taqdimot 21 ===
Ekvator halqasi Gipparx tomonidan tengkunliklarni kuzatish uchun ishlatiladigan asbobdir. Halqaning soyasi qurilmaning o‘ziga faqat Quyosh ekvatorda (ya’ni, tengkunlik nuqtalarida) bo‘lganda tushadi. Shunday qilib, ushbu asbob yordamida tengkunlik momentlarini ancha yuqori aniqlik bilan aniqlash mumkin.
=== Taqdimot 22 ===
Gipparx tomonidan Quyosh va Oygacha bo‘lgan masofani aniqlashda foydalanilgan geometrik konstruktsiya.
Gipparx (chapda, yulduz globusini ushlab turibdi) va Ptolemey. Rafaelning “Afina maktabi” tafsiloti.
=== Taqdimot 23 ===
Ptolomey “Almagest” va “Surat ul-arz” nomli mashhur asarlar muallifi. “Аlmajistiy” o‘sha davrgacha bo‘lgan astronomiya fani yutuqlarining geotsentrik tizimdagi bayonidir. Ptolomeyning “Geografiyadan qo‘llanma” asarida muhim geografik ma’lumotlar bilan birga ko‘plab geografik joylar, jumladan, O‘rta Osiyoning bir qancha joy nomlarining koordinatalari keltirilgan. Optikaga oid 5 jildli risolasi tamoman yo‘q bo‘lib ketgan deb hisoblanardi. 1801-yil uning arabchadan lotin tiliga qilingan to‘liq tarjimasi topilgan.
=== Taqdimot 24 ===
Yevropada xronologiya fanining vujudga kelishi va taraqqiyoti
XVI asrda fransuz olimi J.Skaliger tarixiy xronologiyada tizimlashtirishni amalga oshirdi.
U Yulian uslubidagi solnomalar tahririni ishlab chiqadi. 1583-yilda J.Skaliger “Vaqtni hisoblash yuzasidan yangi tadqiqot” nomli asarini e’lon qiladi.
1582-yilda italyan olimlari A.Liliya va I.Danti yangi kalendarni tuzib chiqadi. Bu kalendar tarixda Grigoriy kalendari nomi bilan shuhrat qozonadi.
XVII asrda fransuz monaxi D.Petavi ham vaqtni hisoblash yuzasidan tadqiqotlar olib boradi.
XVIII asrda Rossiya olimlari ham xronologiya faniga oid tadqiqotlar olib borgan. “Rossiya tarixi” kitobining birinchi jildida V.N.Tatishev yozgan maxsus bir bob “Yilning boshida vaqtni hisoblash” deb nomlanadi.
=== Taqdimot 25 ===
Xronologiya rivojiga xissa qoʻshgan Oʻrta Osiyolik olimlar
Abu Rayhon Beruniy
(973-1048)
Umar Hayyom
(1048-1131)
Mirzo Ulugʻbek (1394-1449)
Ahmad al-Fargʻoniy
(797-865)
=== Taqdimot 26 ===
Ahmad al-Farg‘oniy – falakiyotshunoslik-astronomiya bilan shug‘ullandi hamda qator ilmiy asarlar yozib qoldirdi. Olim al-Ma’mun topshirig‘iga binoan Damashqdagi rasadxona qurulishiga rahbarlik qildi. U “Samoviy harakatlar va umumiy ilmi kitobi” asarini yozgan.
Yerning yumaloqligi, bir xil osmon yoritqichlarining turli vaqtda ko‘tarilishi, tutilishi va bu tutilishlar har bir joyda turlicha ko‘rinish, masofalar o‘zgarishi bilan ularning ko‘rinishi ham o‘zgarishi haqida qimmatli mulohazalar bildiriladi.
=== Taqdimot 27 ===
Abu Rayhon Beruniy Sharqning yorqin va ulug‘ siymolaridan biri hisoblanadi. Uning “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar”, “Xronologiya”, “Qonuni Mas’udiy” asarlarida xronologiya faniga oid ko‘plab ma’lumotlar berilgan.
“Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” nomli asarda arab, Eron, So‘g‘d, Xorazm, yunon kalendari hamda asosiy vaqt birliklari, turli vaqt tartiblari haqida batafsil ma’lumot bergan. Abu Rayhon Beruniy “Movarounnahr otashparastlari, ya’ni Xorazm va So‘g‘d aholisi ishlatadigan oylarni” bayon etadi.
Abu Rayhon Beruniy
=== Taqdimot 28 ===
Umar Hayyom
Umar Hayyom xronologiya faniga qo‘shgan katta hissasi kalendar islohotiga tegishlidir. Umar Hayyom kalendarning yil uzunligi 365 sutka 5 soat 49 minut 5,5 soniyaga teng bo‘ldi. Ayni vaqtda Umar Hayyom kalendarining xatoligi aniqlangan bo‘lib, u 19,5 soniyani tashkil etdi. Bu kalendardagi xatolik 4500 yildagina bir sutkani tashkil qiladi demakdir. Mazkur natija kalendar qanchalik mukammal tuzilganligidan dalolat beradi.
=== Taqdimot 29 ===
Umar Hayyom kalendari Malikshoh tomonidan 1079-yil (hijriy qamariy
471 – yil)da qabul qilindi.
Umar Hayyom kalendari Eronda XIX asrning oʻrtalariga qadar qoʻllanilgan. Bu kalendar Umar Xayyom kalendari deyilishi bilan barga Malikshoh sharafiga “Jaloliy kalendari” deb ham yuritilgan.
Uning xronologiya faniga oid yana bir mashxur asari “Navroʻznoma”dir. Asarda Quyosh kalendari tarixi batafsil bayon qilinadi. Navroʻz kunining qanday belgilangani, qanday nishonlangani toʻgʻrisida ma’lumotlar hamda oy nomlarining lugʻaviy ma’nosini ham beradi.
=== Taqdimot 30 ===
Mirzo Ulugʻbek
Mirzo Ulug‘bek “Ziji Ko‘ragoniy” asarida vaqtni hisoblash masalalariga to‘xtalib o‘tgan. Olim yil kitobining sharq xalqlari qabul qilgan usullarini bayon etib, “yunon, malikli, xitoy va uyg‘ur eralari” hamda ular orasidagi farq, mazkur eralardagi bayram kunlari to‘g‘risida batafsil ma’lumot beradi.
=== Taqdimot 31 ===
Bobil va Shumer matnlarida yetti kunlik hafta mavjudligi haqida ma’lumotlar berilgan. Rimda qadimda dastlab sakkiz kunlik hafta bo‘lib, unga A harfidan N harfigacha bo‘lgan nomlar berilgan. Imperator Avgust davrida (mil. av. 63 y. mil. 14 y.) yetti kunlik hafta keng tarqalgan.
Yetti kunlik hafta yahudiylardan misrliklarga, ulardan rimliklarga, so‘ngra G‘arbiy Yevropaga tarqalgan. Bobilliklar yettini “qutlug‘ son” deb hisoblaganlar. Bu sig‘inish o‘sha davrda ma’lum bo‘lgan beshta “sayyora” – “planeta” yoki “daydib yuruvchilar” va ular qatoriga qo‘shib hisoblangan Oy, Quyosh bilan bog‘liq bo‘lgan. Ular yer atrofida yetti sayyora – Oy, Merkuriy, Venera, Quyosh, Mars, Yupiter va Saturn aylanadi, deb hisoblaganlar. Haftalarga sayyoralarning nomi berilgan.
=== Taqdimot 32 ===
Vaqt hisobining ilk shakllari. Hafta, sutka, soat tushunchalari. Dastlabki soatlar
Dastlabki soatlar. Vaqtning eng muhim xususiyatlaridan biri uning bir tomonlama, ya’ni olg‘a, kelajak tomonga yurishidir. Vaqtni o‘lchash uchun sekund, daqiqa, soat, sutka, hafta, oy va yil birliklari butun dunyo mamlakatlarida bir xil qabul qilingan. Aniq vaqt astronomik kuzatishlar asosida maxsus asboblar yordamida osmon jismlari kuzatilib, aniqlanadi.
Vaqt tabiatdagi davriy hodisaga, yerning o‘z o‘qi atrofida aylanish davriga nisbatan hisoblanadigan o‘lchov birligidir. O‘rta asr solnomachisi rohib Beda Dostopochtenniy, “yilning uzunligini – tabiat, oyning uzunligini – an’analar haftaning uzunligini belgilaydi”, – deb yozgan edi. Vaqtning sun’iy birligi bo‘lgan haftalar, qadimda uch, besh va yetti kundan iborat bo‘lgan.
=== Taqdimot 33 ===
Hafta kunlarining nomlanishining astronomik ifodasi:
Oy (dushanba)
Mars (seshanba)
Merkuriy (chorshanba)
Yupiter (payshanba)
Venera (juma)
Saturn (shanba)
Quyosh (yakshanba)
Imperator Avgust
=== Taqdimot 34 ===
Dastlabki soatlar:
Soat – bu vaqt o‘lchov birligi, qiymati 60 daqiqa yoki 3600 sekundga teng vaqt oralig‘i va vaqtni o‘lchash uchun ishlatilgan asbobdir. Yunoncha “xogo” soat so‘zi dastlab “vaqt oralig‘i, davr” kabi ma’nolarni bildiradi. Miloddan avvalgi IV asrlarda yunonlarda soat atamasi paydo bo‘lgan. Miloddan avvalgi IV asrlarda yunonlarda soat atamasi paydo bo‘lgan. Yunon olimi Ptolemey (mil. av. II asr) sutkani soat, daqiqa sekundga bo‘lgan.
Vaqtni aniq o‘lchash uchun maxsus astronomik kuzatishlar o‘tkazilgan. Bu kuzatishlar samarasi o‘laroq, dastlab Quyosh soati, keyinchalik suv va qum soatlari paydo bo‘lgan. Ksenofobning ta’kidlashicha, kunduzi Quyoshga, odam soyasining uzunligiga, kechasi yulduzlarga qarab aniqlangan
=== Taqdimot 35 ===
Qum soati
Quyosh soati
=== Taqdimot 36 ===
Suv soati
Оlov soati
=== Taqdimot 37 ===
E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT!
Bizni ijtimoiy tarmoqlarda kuzatib boring!