TIRIKLIKNING TUZILISH DARAJALARI

Tiriklikning tuzilish darajalari

Reja

1. Hujayra
2. To‘qima
3. Tur populyatsiya
4. Biogeotsenoz
5. Biosfera

Kirish

Tirik organizmlar yoki biologik tizimlar o‘z tuzilishiga ko‘ra bir necha darajalarga bo‘linadi: molekula, hujayra, to‘qima, organ, organizm, populyatsiya, biogeotsenoz (ekotizim) va biosfera. Har bir darajada moddalar, energiya va axborot almashinuvi natijasida o‘ziga xos tizim shakllanadi.

Tizim tushunchasi

Tizim — bu bir butunlikni tashkil etuvchi komponentlarning izchil o‘zaro bog‘lanishi va ta’siridir. Tirik organizmlar ochiq tizim hisoblanadi, ya’ni ular tashqi muhit bilan doimiy moddalar, energiya va axborot almashinuvida bo‘ladi.

1. Molekula darajasi

Biologik faol yirik molekulalar — oqsillar, nuklein kislotalar, uglevodlar — tiriklikning eng past darajasini tashkil etadi. Bu bosqichda quyosh nuri energiyasi kimyoviy energiyaga aylanadi, irsiy belgilar o‘tkaziladi va tuzilma barqarorligi saqlanadi.

2. Hujayra darajasi

Hujayra — tirik organizmlarning tuzilish, rivojlanish va funksional birligidir. Barcha tirik mavjudotlar bir yoki ko‘p hujayrali bo‘ladi. Viruslar esa hujayrasiz shakl bo‘lib, tiriklik belgilarini faqat hujayra ichida namoyon qiladi.

Prokariot va Eukariot hujayralar

Prokariotlar — yadrosi to‘liq shakllanmagan hujayralar (bakteriyalar, ko‘k-yashil suv o‘tlar).
Eukariotlar — murakkab tuzilgan, yadrosi shakllangan hujayralar bo‘lib, ular o‘simlik va hayvonlarda uchraydi.

O‘simlik va hayvon hujayrasi farqlari

• O‘simlik hujayrasi: plastida, vakuola, selluloza qobiq.
• Hayvon hujayrasi: hujayra markazi, setoskelet, oqsil-yog‘li qobiq.

Eukariot hujayraning asosiy organellalari

Yadro, ribosoma, endoplazmatik to‘r, Golji kompleksi, mitoxondriya, lizosoma, vakuola, sitoplazma, plazmatik membrana.

Hujayraning kimyoviy tarkibi

• Makroelementlar (98%) – uglerod, vodorod, kislorod, azot.
• Mikroelementlar (1–2%) – kaliy, natriy, kalsiy, magniy, fosfor, xlor, temir.
• Ultramikroelementlar (<0.01%) – mis, yod, ftor, oltin, radiy.

3. To‘qima darajasi

To‘qima — tuzilishi va vazifasi o‘xshash hujayralar yig‘indisidir. Har bir organ bir necha turdagi to‘qimalardan tashkil topadi. Masalan, inson terisi epiteliy va biriktiruvchi to‘qimalardan iborat.

O‘simlik to‘qimalari:

• Hosil qiluvchi
• Asosiy
• Jamg‘aruvchi
• Ajratuvchi
• O‘tkazuvchi

Hayvon to‘qimalari:

• Qoplovchi
• Biriktiruvchi
• Muskul
• Nerv

4. Organizm va Populyatsiya

Organizm — mustaqil hayot kechiruvchi yaxlit biologik tizim. Ko‘p hujayrali organizmlar to‘qimalar va organlardan tashkil topadi.

Populyatsiya — bir turga mansub, bir hududda yashovchi, o‘zaro erkin ko‘payuvchi organizmlar guruhi. Populyatsiyada genetik o‘zgarishlar evolutsiyaning asosiy manbai hisoblanadi.

5. Biogeotsenoz (Ekotizim)

Biogeotsenoz — muayyan hududdagi tirik va jonsiz tabiat komponentlarining o‘zaro aloqador tizimi. Bu tizimda yashil o‘simliklar (avtotroflar), hayvonlar, zamburug‘lar va mikroorganizmlar o‘zaro moddalar va energiya almashadi.

Biogeotsenozning asosiy vazifasi — energiyani to‘plash, taqsimlash va tabiatdagi muvozanatni saqlash.

6. Biosfera

Biosfera — Yer yuzidagi barcha tirik mavjudotlar va ularni o‘rab turgan muhitni qamrab olgan eng yirik tizim. Unda moddalar va energiyaning doimiy aylanishi kechadi. Biosferaning asosiy manbai — Quyosh energiyasidir.

Xulosa

Tiriklikning har bir darajasi o‘zaro bog‘langan va umumiy biologik muvozanatni ta’minlaydi. Hujayra, to‘qima, organ va ekotizimlar orqali tiriklikning murakkab, lekin mukammal tuzilma tizimi shakllanadi.

=== Taqdimot 1 ===
Tiriklikning tuzilish darajalari
=== Taqdimot 2 ===
Reja:
1. Hujayra.
2. To‘qima.
3. Tur populyatsiya.
4. Beogeotsenoz.
5. Biosfera.
=== Taqdimot 3 ===
Tirik organizmlar yoki biologik tizimlar quyidagi darajalarda bo‘ladi: molekula, hujayra, to‘qima, organ, organizm, popu- latsiya, biogeotsenoz (ekotizim) va biosfera. Har bir tuzilish darajasida atrof- muhit bilan ya’ni moddalar, energiya va axborot almashinuvlar natijasida o‘ziga xos muayyan tizimlar kelib chiqadi.
=== Taqdimot 4 ===
Tizim deganda bir butunlikni tashkil etuvchi komponentlarning ma’lum izchillikdagi o‘zaro bog‘lanishlari va ta’sirlari tushuniladi. Shunday qilib, tizimning asosiy tarkibiy qismlari komponentlar, bog‘lanishlar va chegaralardir. Barcha tirik organizmlar ochiq tizim hisoblanib, ular tashqi muhit bilan moddalar, energiya va axborot almashinuviga ega. Keling, quyida tiriklikning asosiy tuzilish darajalarini ko‘rib chiqaylik.
=== Taqdimot 5 ===
Molekula. Ushbu bosqichda tirik tizim biologik faol yirik molekulalar, ya’ni: oqsillar, nuklein kislota va uglevodlarning faoliyat ko‘rsatishida namoyon bo‘l adi. Molekula bosqichda aynan tirik materiya uchun xos bo‘lgan quyosh nuri ener giyasining organik moddalarda bog‘lanishi kimyoviy energiyaga aylanishi ya’ni moddalar almashinuvi, irsiy belgilarni o‘tkazish hamda tuzilmalarning avlodlardagi barqarorligi singari jihatlar kuzatiladi.
=== Taqdimot 6 ===
Hujayra. Hujayra tirik organizmlarning tuzilish, rivojlanish va funksional birligidir. Hayotning hujayrasiz shakllari ham mavjud. Buning dalili sifatida viruslarni ko‘rsatish mumkin. Ularga xos bol‘gan ayrim tiriklik xususiyatlari faqat hujayrada namoyon bo‘ladi.
=== Taqdimot 7 ===
Biologik moddalar ushbu bosqichda bir butun tizim sifatida birlashadi. Hujayra tuzilish darajasiga ko‘ra barcha tirik organizmlar bir va ko‘p hujayralilarga ajraladi.
=== Taqdimot 8 ===
Hujayralarni o‘rganadigan fan Sitologiya hisoblanadi. Hujayra to‘liq shakllangan yoki shakllanmaganligiga qarab Prokariot va Eukariot hujayralarga bo‘linadi. Prokariotlar yadrosi to’liq shakllanmagan dastlabki hujayralar kiradi. Prokariotli organizmlarga: ko‘k yashil suv o‘tib,bakteriyalar va ayrim zamburug turlari kiradi.
=== Taqdimot 9 ===
Eukariot hujayralar yadrosi to‘liq shakllangan va murakkab tuzilgan bo’lib o’simlik hayvonlarning deyarli barchasida uchraydi. Eukariot hujayralarning o‘zi ham o‘simlik va hayvon hujayrasiga bo‘linib ketadi. Va bir-biridan farq qiladi. O‘simlik hujayralari qobig‘i sellulozadan tashkil topgan va o‘simlik hujayrasiga mustahkamlik berib turadi. Hayvon hujayralari qobig‘i esa oqsil va yog‘lardan tashkil topgan.
=== Taqdimot 10 ===
=== Taqdimot 11 ===
O‘simlik hujayrasi
• Plastida
• Vakuola
• Sellluloza
O‘simlik hujayrasi va hayvon hujayrasi o’rtasidagi asosiy farqlar yuqoridagilardan iborat.
Hayvon hujayrasi
• Hujayra markazi
• Setoskelet
• oqsil va yog‘li qobiq
=== Taqdimot 12 ===
Eukaryotik hujayra organellalari:
Yadrocha
Hujayra yadrosi
Ribosoma
Vesicle
Endoplazmatik toʻr
Golji kompleksi
Cytoskeleton
=== Taqdimot 13 ===
Smooth endoplasmic reticulum
Mitoxondriya
Vakuolalar
Cytosol (organellalarni o’z ichiga olgan suyuqlik, sitoplazmani o‘z ichiga oladi)
Lizosoma
Centrosome
Plazmatik membrana
=== Taqdimot 14 ===
HUJAYRANING KIMYOVIYTARKIBI:
1-guruh (98%gacha)
(makroelementlar)
Uglerod
Vodorod
Kislorod
Azot
2-guruh (1,5-2%)
Kaliy
Natriy
4-guruh
Kalsiy
Magniy
Oltingugurt
Fosfor
Xlor
Temir
=== Taqdimot 15 ===
HUJAYRANING KIMYOVIYTARKIBI:
3-guruh (>0,01%)
(mikroelementlar)
Sink
Mis
Ftor
Yod
Kobolt
Molbden
4-guruh (>0,00001%)
(ultra mikroelementlar)
Uran
Radiy
Oltin
=== Taqdimot 16 ===
To‘qima. To‘qima — kelib chiqishi, tuzilishi va bajaradigan vazifasi o‘xshash bo‘lgan hujayralar yig‘indisidan iborat. organ. organ ko‘pchilik hayvonlarda bir necha turdagi to‘qimalarning tuzilish va funksional yig‘indisi hisoblanadi. Masalan, odamning terisi epiteliy va birik tiruvchi to‘qimalardan iborat, ular bir necha vazifalarni bajaradi.
=== Taqdimot 17 ===
O‘simlik va hayvon to‘qimalari ham bir-biridan keskin farq qiladi.
O‘simlik to‘qimalari
Hosil qiluvchi
Asosiy
Jamg‘aruvchi
Ajratuvchi
O‘tqazuvchiv va vh.
=== Taqdimot 18 ===
Hayvon to’qimalari
Qoplovchi
Biriktiruvchi
Muskul
Nerv
=== Taqdimot 19 ===
Organizm. organizm mustaqil hayot kechiruvchi yaxlit yoki bir va ko‘p hujayrali tirik tizimdan iborat. Ko‘p hujayrali organizm har xil vazifalarni bajarishga moslashgan to‘qima va organlardan tashkil topadi. Populatsiya—tur. Populatsiya kelib chiqishi, yashash sharoiti va hayot tarzlari bir xil (o‘xshash) organizmlarning yig‘indisidan iborat. Ushbu bosqichda dastlabki evolutsion o‘zgarishlar kuzatiladi.
=== Taqdimot 20 ===
Populyatsiya
Biologiyada Populyatsiya (lotincha: populus — guruh, uyushma, xalq) — erkin chatisha oladigan (yoki chatishish imkoniyatiga ega boʻlgan), aniq yashash arealini egallagan va maʼlum darajada zamon va makonda bir-biriga oʻzaro taʼsir koʻrsatadigan organizmlar guruhi. Populyatsiyadagi genetik oʻzgarishlar turlarning kelib chiqishi, yangi oʻsimlik navlari, hayvon zotlarini yaratish va boshqa asosini tashkil qiladi.
=== Taqdimot 21 ===
=== Taqdimot 22 ===
Biogeotsenoz (bio…, geo… va yun. koinos — umumiy) — Yer yuzining muayyan bir qismi doirasida shakllangan tabiat sistemalarining oʻzaro boglangan va bir-birini taqozo etadigan murakkab majmui. Jami Biogeotsenozning organik moddalari va energiya potensialini yaratuvchi yashil oʻsimliklar Biogeotsenozning asosiy komponenti hisoblanadi. Biogeotsenoz tabiatdagi eng murakkab sistemalardan biri. Avtotrof organizmlar (fotosintezlovchi yashil oʻsimliklar va xemosintezlovchi mikroorganizmlar) hamda geterotrof organizmlar (hayvonlar, zamburugʻlar, koʻpgina bakteriyalar, viruslar) Biogeotsenozning tirik komponentlariga, atmosferaning Yerga yaqin qatlami, undagi gaz hamda issiqlik resurslari, Quyosh energiyasi, tuproq va uning suvmineral resurslari esa jonsiz komponentlariga kiradi.
=== Taqdimot 23 ===
=== Taqdimot 24 ===
Biogeotsenoz. Bir-biri va atrof muhit bilan o‘zaro munosabatda bo‘ladi gan organizmlarning populatsiyalari biogeotsenozlar deb ataladi. Biogeotsenozdagi hayot jarayonlarini tashqaridan keladigan energiya ta’minlagani uchun uni ochiq, o‘zini o‘zi boshqaradigan sistema deyiladi. Biogeotsenozning asosiy vazifasi energiyani to‘plash va taqsimlashdir.
=== Taqdimot 25 ===
Biosfera. Sayyoramizdagi hayotning barcha ko‘rinishlarini qamrab olgan, ancha yuqori darajadagi tabiiy tizimdir. Biosfera yerdagi turli-tuman hayot ko‘rinishlarini qamrab oladi. Biosfera bosqichida sayyoramizdagi tirik organizmlarning hayot faoliyati bilan bog‘liq ravishda barcha moddalar va energiyaning davriy aylanishi kuzatiladi.
=== Taqdimot 26 ===
Tirik organizmlarda kuzatiladigan moddalar almashinuvi jarayonida organik moddalarning roli qanday?
Tabiatning boshqa tarkibiy qismlariga nisbatan tirik organizmlar hujayrsi ning o‘ziga xosligi nimadan iborat?
Tirik tabiatning hujayra va to‘qima darajasida o‘rganishning ahamiyati nimad an iborat?
Biogeotsenoz deganda nima tushuniladi?
Biosferani qanday tavsiflash mumkin?
Biosfera darajasida moddalar almashinuvining qanday jarayonlari kuzatiladi?
=== Taqdimot 27 ===
E’tiboringiz uchun tashakkur!
Bizni ijtimoiy tarmoqlarda kuzatib boring!

Barcha biologiya taqdimotlarini ko‘rish →

Asosiy manba (Wikipedia)

Qo‘shimcha manba (Ziyouz maqolasi)

E’tiboringiz uchun rahmat! Bizni ijtimoiy tarmoqlarda kuzatib boring.