Optika faniga kirish Yorug‘likning qaytish qonuni Yorug‘likning

=== Taqdimot: Optika faniga kirish Yorug‘likning qaytish qonuni Yorug‘likning.pptx ===

=== Slayd 1 ===
Optika faniga kirish. Yorug‘likning qaytish qonuni. Yorug‘likning sinish qonuni

=== Slayd 2 ===
Reja:
1. Optikaning dastlabki qonunlari.
2. Optika rivojlanishining keyingi bosqichlari.
3. Yorug‘likning tezligini aniqlash tajribalari.
3.1. Yorug‘likning tezligi cheksiz kattami?
3.2. Yorug‘lik tezligini aniqlashning Ryomer usuli.
3.3. A.Maykelson tajribasi.
4. Yorug‘likning to‘g‘ri chiziq bo‘ylab tarqalishi. Soya va yarim soya.
5. Yorug‘likning havo va suv chegaralarida sinishini kuzatish.

=== Slayd 3 ===
Umumiy o‘rta ta’lim maktab fizika fanining o‘quv mashg‘ulotlarida fan yangiliklaridan o‘tish, bu fanning tarixini, o‘lchangan kattaliklarning tarixini keltirib chiqaradigan o‘quvchilarning ushbu fanning ahamiyatini anglab yetishlariga asos bo‘ladi. Optika – fizikaning yorug‘likning nurlanish, yutilish va tarqalish qonunlarini o‘rganadigan bo‘limidir. Yorug‘lik elektromagnit to‘lqinlardan iborat bo‘lganligi sababli, optika elektromagnit maydon nazariyasining, ya’ni elektrodinamikaning bir qismi sifatida qaraladi.

=== Slayd 4 ===
Geometrik optikada yorug‘likning tabiati haqida so‘z yuritilmaydi, uning to‘g‘ri chiziq bo‘ylab tarqalish, qaytish va sinish qonunlari o‘rganiladi. Oddiy ko‘zoynakdan tortib, ulkan astronomik qurilmalardagi murakkab obyektivlargacha bo‘lgan barcha optik asboblarni yasashdagi hisob-kitob geometrik optika qonunlari asosida amalga oshiriladi. Fizik optikada yorug‘likning tabiati va yorug‘lik hodisalariga aloqador muammolar o‘rganiladi. Fiziologik optika esa yorug‘likning rivojlanuvchi organizmga ta’sirini o‘rganadi.Ushbu mavzuda yorug‘lik nima va u qanday tezlikda tarqaladi, yorug‘lik tezligini aniqlashga oid tajribalar va ular kim tomonidan o‘tkazilganligi haqida ma’lumotlar keltirilgan.

=== Slayd 5 ===
Yorug‘likning to‘g‘ri chiziq bo‘ylab tarqalish qonuni eramizdan besh ming yil oldin ham ma’lum bo‘lib, bundan qadimgi Misrdagi qurilish ishlarida foydalanilgan.
Pifagor, jismlarning ko‘rinishiga sabab – ularning o‘zlaridan zarrachalar chiqarishidir deb, hozirgi nazariyalarga juda yaqin bo‘lgan fikrlarni ham aytgan. Geometrik optikaning ikkita asosiy qonunidan biri yorug‘likning tushish va qaytish burchaklarining tengligi haqidagi qonun Platon maktabi vakillari tomonidan ta’riflangan.
Yorug‘likning sinish qonuni esa bir necha asrlardan keyin kashf qilingan. O‘n uchinchi asrda ko‘zoynak, 1590-yilda niderlandiyalik olim Z.Yansen tomonidan mikroskop, 1609-yilda esa italiyalik fizik G.Galiley tomonidan teleskop yasalgan.

=== Slayd 6 ===
Optika rivojlanishining keyingi bosqichlari
02.

=== Slayd 7 ===
Optikaning keyingi rivojlanishi yorug‘lik difraksiyasi va interferensiyasi hodisalari bilan bog‘liq. Bu hodisalarni geometrik optika doirasida tushuntirishning iloji bo‘lmagani sababli, ingliz fizigi R.Guk va gollandiyalik olim X.Gyuygens yorug‘likning to‘lqin tabiati haqidagi nazariyani olg‘a surishgan. M. Faradey o‘z tajribalari natijalariga ko‘ra bu to‘lqinlar elektromagnit to‘lqinlarga aloqador, degan fikrga kelgan. J.Maksvell nazariy asosda, G. Gers esa tajribada elektromagnit to‘lqinlarning bo‘shliqda yorug‘lik tezligiga teng bo‘lgan tezlik bilan tarqalishini isbotlaganlar.

=== Slayd 8 ===
Yorug‘likning tezligini aniqlash tajribalari
03.

=== Slayd 9 ===
Yorug‘likning tezligi cheksiz kattami?

=== Slayd 10 ===
I. Kepler va R. Dekart kabi olimlar yorug‘likning tezligini cheksiz katta deb hisoblashgan va natijada klassik mexanikada yorug‘likning tezligi cheksiz katta deb qabul qilingan. Xo‘sh, amalda yorug‘likning tezligi nimaga teng? Bu tezlikni o‘lchash yo‘lidagi birinchi urinishlar G.Galiley tomonidan amalga oshirilgan. Garchi bu tajriba aniq natijalarni ko‘rsatmagan bo‘lsa-da, yorug‘likning tezligi chekli ekanligi haqidagi fikrning mustahkamlanishiga olib kelgan. Yorug‘lik tezligining hozir qabul qilingan qiymatiga yaqin natijani aniqlash birinchi bo‘lib daniyalik astronom K.Ryomerga nasib etgan.

=== Slayd 11 ===
Yorug‘lik tezligini aniqlashning Ryomer usuli

=== Slayd 12 ===
1675-yilda Yupiter yo‘ldoshining tutilishini kuzatayotgan K.Ryomer, yorug’lik tezligining chekli ekanligiga aniq ishonch hosil qilgan. Yupiterdan Quyoshgacha bo‘lgan masofa Yerdan Quyoshgacha bo‘lgan masofadan qariyb 5 marta katta. Ryomer Yer va Yupiter bir-birlariga eng yaqin joylashganida (Yer1 va Yu1 holat) Yupiter yo‘ldoshining (Y1) tutilishini kuzatgan. Shuningdek, Y1 yo‘ldoshning tutilishini Yer va Yupiter bir-birlaridan eng uzoq masofada joylashganida ham (Yer2 va Yu2 holat) kuzatgan. Bu tutilish ma’lum vaqtga kechikib ro‘y bergan. Bunga sabab, yorug‘lik tezligining chekli va ikkinchi holatda Yer orbitasining diametriga teng bo‘lgan qo‘shimcha masofani o‘tishidadir.

=== Slayd 13 ===
Ryomer usuli
Yupiter yo‘ldoshi tutilishining kechikish vaqti Δt ni aniqlagan K.Ryomer Yer orbitasining diametri (D) yordamida yorug‘lik­ning tezligini
c =D/Δt
ifoda yordamida hisoblagan. O‘sha davrda Yer orbitasi diametrining kattaligi uncha aniq hisoblanmaganligi, vaqtni o‘lchashda ma’lum xatoliklarga yo‘l qo‘yilganligi sababli K.Ryomer yorug‘lik tezligining aniq qiymatini topolmagan. Yorug‘lik tezligini katta aniqlikda hisoblash 1849-yilda fransuz fizigi I.Fizoga nasib etgan. I.Fizo yorug‘likning bo‘shliqdagi tezligi uchun 300 000 km/s ga yaqin qiymatni topgan. Keyinchalik Fizo foydalangan usul amerikalik fizik A.Maykelson (1852—1931) tomonidan takomillashtirilgan.

=== Slayd 14 ===
A.Maykelson tajribasi
2-rasmda Maykelson qo‘llab-quvvatlanadigan joy Maykelson o‘z tajribalarini, ularidagi l masofa kattalikda o‘lchangan ikkita tog‘ cho‘qqisi (Antonio va Wilson) yordamida o‘tkazgan. Cho‘qqilardan birida o‘tish S manbadan chiqqan yorug‘lik T tirqishdan o‘tib, sakkiz qirrali A prizmaga tushadi. Prizmaning qirrasidan qaytgan yorug‘likka cho‘qqida o‘qib B botiq ko‘zguga yo‘naladi. Undan qaytgan yorug‘lik m ko‘zgudan qaytib yana botiq linzaga tushadi va yana bir karra qaytib, sakkiz qirrali prizma A ning qirrasiga tushadi. Prizmadan qaytgan yorug‘lik ko‘rish trubasi C yordam kuzatilgan. A prizma shunday tezlik bilan harakatlantirilgan, u 1/8 qismga aylanganda yorug‘lik 2l masofani o‘tgan.

=== Slayd 15 ===
2-rasm

=== Slayd 16 ===
Faqat shu holdagina ko‘rish trubasida T tirqish uzluksiz ravshan ko‘rinib turadi. Maykelson ham o‘z haroratda yorug‘lik uchun 300,000 km/s ga yaqin qiymatni topgan. Bundan tashqari, Maykelson yorug‘likning milliy vakuumdagi, balki boshqa muhitlardagi tezliklarini ham aniqlagan. U o‘z yorug‘lik energiyasini ishlab chiqarishni: birinchidan bo‘lgan mahsulotlarni ishlab chiqarishdagi boshqa muhitlardagi tezliklardan katta; yorug‘likning manbaning manbaga bog‘liq emas. Tabiatda yorug‘likning vakuumdagi darajasidan kattaroq tezlik mavjud emas. U v= (299792,5 ± 0,4) km/s ga teng. Shunday qilib, elektromagnit to‘lqinlar vakuumda v = 300,000 km/s.

=== Slayd 17 ===
Soya va yarim soya
Yorug‘likning tajribasini o‘rganish uchun tajribani ko‘rish. Yorug‘lik manbayi (M) va ekran (E) oralig‘iga birorta to‘siq (T) qo‘yaylik. Shunda ekranda to‘siq hosil qilgan soyani ko‘ramiz. Agar manba (M) bilan ekran oralig‘iga tirqishi bor to‘siqni (TT) qo‘ysak, ekranda tirqish shakliga mos yorug‘ dog‘ni ko‘ramiz. Soya chet to‘siqqa tomon chiziqlaridan tushirsak, ular manbada uchrashadi.

=== Slayd 18 ===
Rasmdagi manzarani harakatga harakat qiling. Unda shar o‘lchami yorug‘lik manbai elektr lampochkasidan ancha kichik.

=== Slayd 19 ===
Yorug‘likning havo va suv chegaralarida sinishini kuzatish
O‘quvchilarga yorug‘likning havo va suv chegaralarida sinishi haqida bilimini oshirish uchun tajribani o‘tkazish mumkin. Bo‘sh stakan tubining o‘rtasiga qalamni tik qo‘ying va unga qalamning uchi, stakanning cheti va ko‘z bir to‘g‘ri chiziq yotadigan qilib qaraymiz. So‘ng boshingizni holatini o‘zgartirmasdan stakanga suv quying va qalamning pastki uchiga qarang. Suvli stakandagi qalamni qiya qilib o‘rnating va yuqoridan, so‘ng yon tomondan qarang. Qalamning suv qismi bir oz siljib qolgandek va yo‘g‘onlashgandek ko‘rinadi. Bu tajriba orqali o‘quvchilarga yorug‘likning sindirish ko‘rsatkichi haqida ma’lumot berish mumkin.

=== Slayd 20 ===
Qaytish qonuni
О- nurning tushi nuqtasi,
α- nurning tushish burchagi,
α‘- nurning qaytish burchagi.
α α’
k
O
Ko‘zgu
Tushgan, qaytgan, qaytgan nurlar va tushish nuqtasiga o‘tkazilgan normal bitta tekislikda yotadi.
Tushish burchagi qaytish burchagiga teng.
α = α’

=== Slayd 21 ===
2F>A>F AB<A’B’ K>1

=== Slayd 22 ===
Yorug‘likning qaytish qonuni qo‘llanilishi
Periskop va undagi ko‘rinish

=== Slayd 23 ===
Sinish qonuni
U1, U2 yorug‘likning muhitdagi tezligi
n1, n2 – Muhitning absalyut sindirish ko‘rsatkichlari
с – Yorug‘likning havodagi tezligi
β – Yorug‘likning sinish burchagi
n21 – Birinchi muhitga nisbatan ikkinchi muhitning nisbiy sindirish ko‘rsatkichi

=== Slayd 24 ===
Yig‘uvchi, sochuvchi linzalarning ko‘rinishiga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘linadi:
Yassi qavariq;
Botiq qavariq;
Ikki yoqlama qavariq;
Yassi botiq;
Qavariq botiq;
Ikki yoqlama botiq.

=== Slayd 25 ===
Yupqa linzaga oid formulalar
Yig‘uvchi linzada
Sochuvchi linzadа

=== Slayd 26 ===
Linzaning kattalashtirishi
Yig‘uvchi linzada d Sochuvchi linzada

=== Slayd 27 ===
Oqim birligi – Lyumen
dW- Yorug‘lik energiyasi
dS- birlik yuza
dФ- yorug‘lik oqimi

=== Slayd 28 ===
dω – Fazoviy burchak
dф – Yorug‘lik oqimi
I – yorug‘lik kuchi (kandella)

=== Slayd 29 ===
Е- yoritilganlik
Yoritilganlik – birlik yuzaga tushuvchi Yorug‘lik oqimi.
Lyuks – yoritilganlik o‘lchov birligi.
(lyuks)

=== Slayd 30 ===
Yorug‘likning qaytishi
Siz ba’zi filmda qafas qo‘yilgan ko‘zgu oldiga borib qolgan maymun yoki boshqa hayvonlarning qanday ahvolga tushib qolganligini bir eslab ko‘ring. Ular ko‘zguga kirib sirli qiyofadoshini ushlamoqchi bo‘ladilar. Suv ichgani kelgan yovvoyi odamlar ham suvda o‘z akslarini ko‘rib hayratga tushadilar.

=== Slayd 31 ===
Bu hodisalarning yorug‘likning turli jismlar – ko‘zgu, suv qoplamasi, qoplama oynasi, mumkin bo‘lgan metall yuzalari va boshqa buyumlardan joy oladi. Yorug‘lik havodan suvga tushganda uning bir qismi qaytadi, bir qismi suv ichiga o‘tadi. Yorug‘likni aniqlashini o‘rganish uchun tozalashdan foydalaniladi. Optik disk o‘rtasiga yassi ko‘zgu qo‘yib, unga “nurli ko‘rsatkich” (lazer) nurini yuboraylik. Shunda ko‘zgudan nur qaytganini ko‘ramiz. Nurning tushish burchagini o‘zgartirib ko‘rsak, qaytgan nur ham unga mos ravishda o‘zgarar ekan.

=== Slayd 32 ===
Yorug‘likning sinishi. Yorug‘likning sinishini o‘rganish uchun optik diskda yassi ko‘zgu o‘rniga yarim doira shaklidagi shishani o‘rnatamiz. Shishaga nur ko‘rsatilgandan nur yuborilganda, undan bir qism nur qaytganligini va bir qismi sinib, shisha ichiga o‘tganligini ko‘rish mumkin.
3-rasm

=== Slayd 33 ===
Stakanga solib qo‘yilgan choy qoshig‘i singandek bo‘lib ko‘rinishi, hovuzdagi suvga qaralganda chuqurmasdek bo‘lib ko‘rinishi yorug‘likning suvga tushishi va chiqishida sinishi tufaylidir. Yorug‘likning bir muhitdan tashqariga chiqqanda sinishiga sabab, yorug‘likning tarqalishi o‘zini himoya qiladi. Yorug‘lik shishadan havoga yoki suvdan havoga o‘tganda sinish orqali tushishdan katta bo‘ladi. Shunga ko‘ra, suvda yashovchilar uchun to‘siq dunyo butunlay boshqacha bo‘lib ko‘rinadi.
4-rasm

=== Slayd 34 ===
E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT!
Bizni ijtimoiy tarmoqlarda kuzatib boring!

Slaydchi.uz — tarix, metodika va fan taqdimotlari uchun vizual platforma.

Boshqa darslar uchun: slaydchi.uz