MUSIQIY TIZIM

MUSIQIY TIZIM

Musiqiy tizim: tovush, nota va kalitlar asoslari

Musiqiy tizim — bu tovushlarning balandlik, cho‘zim, tembr va tartib jihatidan bir-biri bilan o‘zaro bog‘langan tizimidir. Musiqa san’ati aynan shu tizim orqali ifodalanadi. Har bir musiqiy asarning ohangdorligi, uyg‘unligi va ritmik tuzilishi aynan musiqiy tizim asosida shakllanadi.

Musiqiy tovush va uning xususiyatlari

Musiqiy tovush — bu ma’lum balandlik, tembr va cho‘zimga ega bo‘lgan fizik hodisa. U tebranuvchi jism (masalan, tor, havo ustuni yoki membrana)ning harakati natijasida hosil bo‘ladi. Tovushning asosiy xususiyatlari quyidagilardir:

• Balandlik — tovush tebranish tezligiga bog‘liq. Tez tebranish baland, sekin tebranish past tovushni hosil qiladi.
• Kuch (jarang) — tebranishning amplitudasi bilan belgilanadi va tovushning qattiq yoki yumshoqligini ifodalaydi (forte – piano).
• Tembr — tovushning o‘ziga xosligi, boshqa tovushlardan farq qiluvchi sifati.
• Cho‘zim — tovushning davomiyligi, uning musiqadagi ritmik tuzilishini belgilaydi.

Tovushqator va musiqiy tizim

Tovushqator — bu balandlik bo‘yicha tartiblangan tovushlar majmuasi bo‘lib, u musiqiy tizimning asosiy qismidir. Tovushlar yuqorilama yoki pastlama tartibda joylashadi. Musiqiy tizimda yettita asosiy pog‘ona mavjud: do, re, mi, fa, sol, lya, si. Bu pog‘onalar lotincha harflar bilan quyidagicha belgilanadi:

• C – do
• D – re
• E – mi
• F – fa
• G – sol
• A – lya
• H – si

Asosiy pog‘onalardan hosila pog‘onalar hosil qilinadi. Bunda tovush balandligi diyez (yarim ton yuqoriga) yoki bemol (yarim ton pastga) belgilar yordamida o‘zgartiriladi. Shuningdek, oktava tushunchasi ham muhim: bir xil nomdagi tovushlarning balandlik jihatidan farqlangan oralig‘iga oktava deyiladi.

Nota yozuvi va kalitlar

Nota yozuvi — musiqiy tovushlarni yozma shaklda ifodalovchi tizimdir. Har bir tovush nota belgisi orqali ko‘rsatiladi. Notalar beshta gorizontal chiziqdan iborat nota yo‘lida joylashtiriladi. Chiziqlarning boshida kalit belgisi qo‘yiladi, u tovushlarning balandligini aniqlashga yordam beradi.

Eng ko‘p ishlatiladigan kalitlar quyidagilar:

• Sol kaliti (skripka kaliti) — 1-oktava sol tovushini bildiradi.
• Fa kaliti (bas kaliti) — kichik oktavadagi fa tovushini ko‘rsatadi.
• Do kaliti — alt va tenor tovushlar uchun qo‘llaniladi.

Hozirgi zamonaviy nota tizimida asosan Sol va Fa kalitlar ishlatiladi. Ular cholg‘u asboblari, xor va orkestr partituralarida keng qo‘llaniladi.

Cho‘zimlar, pauzalar va belgilar

Nota yozuvida tovushlarning davomiyligi cho‘zimlar orqali ifodalanadi. Masalan, butun, yarim, chorak, sakkizlik va o‘n oltitalik notalar mavjud. Ularning orasidagi pauzalar ham maxsus belgilar bilan ifodalanadi.

Tovush cho‘zimini uzaytiruvchi belgilar — nuqta, legato, fermata kabilar. Yozuvni qisqartiruvchi belgilar esa repriza (qaytarish belgisi), volta va “Da capo al Fine” kabi ko‘rsatkichlardir. Ular musiqaning takrorlanadigan qismlarini aniqlashda yordam beradi.

Temperatsiyalangan soz va tonallik

XVIII asrda Yevropa musiqasida teng temperatsiyalangan tizim shakllandi. Unda oktava 12 ta teng qismga — yarim tonlarga bo‘linadi. Bu tizim barcha tonalliklarda ijro etish imkonini berdi. Mashhur asarlardan biri — Iogann Sebastyan Baxning “Yaxshi temperatsiyalangan klavir”idir.

Xulosa

Musiqiy tizim — bu musiqaning nazariy asosi bo‘lib, tovush, nota, kalit, cho‘zim va tonalliklarning uyg‘unlashuvidan iborat. Uni to‘g‘ri tushunish nafaqat nazariy bilimni oshiradi, balki musiqiy asarlarni ongli ravishda tinglash va ijro etish imkonini ham yaratadi.

=== Taqdimot 1 ===
Musiqiy tizim
=== Taqdimot 2 ===
Musiqiy tovush va uning xususiyatlari
01
Nota yozuvi
02
Kalitlar, asosiy cho‘zimlar va pauzalar
03
Tovush cho‘zimini uzaytiruvchi va nota yozuvini qisqartiruvchi belgilar
04
Reja:
=== Taqdimot 3 ===
Musiqiy tovush va uning xususiyatlari
01
=== Taqdimot 4 ===
Musiqaning asosiy ifoda vositalari
Tovush fizik hodisadir. O‘z navbatida ―tovush tushunchasi yana bir necha uzviy bog‘langan turli hodisalar zanjirini o‘z ichiga oladi. Tovush manbai birorta jismning (masalan, simli tor) tebranish harakatlaridir.
=== Taqdimot 5 ===
Musiqaning asosiy ifoda vositalari
Ular shovqinli va musiqiy tovushlarga ajratiladi. Musiqiy ifodalilik elementlarining negizi musiqiy tovush o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Ushbu xususiyatlar tebranilayotgan jismning tebranish tezligi, tebranish kengligi, tebranish davomiyligi va tarkibiy qismlari son va sifatidan kelib chiqadi.
=== Taqdimot 6 ===
Tovushning fizik xususiyatlari
Tеbranish tеzligiga tovushning balandligi bog‘liq.
Tebranish harakatining kuch-quvvati tеbranish kengligi (amplituda)da ifodalanadi va tovush qattiqligini (forte–piano jarangini) ta‘minlaydi.
Tembr tovushning individual sifatini, boshqa tovushlarga o‘xshamasligini ta‘kidlaydi
=== Taqdimot 7 ===
Tovushqator
Balandlik bo‘yicha muayyan o‘zaro munosabatlarda bo‘lgan tovushlar qatoridan iborat. Tovushlarning balandligi bo‘yicha yuqorilama yoki pastlama tartibda kеtma-kеt joylashuvi musiqiy tizim tovushqatori deyiladi.
Musiqiy tizim
=== Taqdimot 8 ===
Tovushqator
Musiqiy tizim tovushqatorining pog‘onalari asosiy va hosila pog‘onalarga ajraladi. Asosiy pog‘onalar yеttita bo‘lib, mustaqil nom va lotincha alifboning harfiga egadir.
Asosiy pog‘onalar
=== Taqdimot 9 ===
Harfiy tizim
C- doD – reE – miF – faG – solA – lyaH – siB – si bemol
is – diyezes – bemolisis – dubl diyezeses – dubl bemol
=== Taqdimot 10 ===
Bir xil pog‘onalar orasiga oktava deyiladi.
subkontroktava
A2, B2, H2
kontroktava
C1, D1, E1, F1, G1, A1, H1
katta oktava
C, D, E, F, G, A, H
=== Taqdimot 11 ===
kichik oktava
c, d, e, f, g, a, h
birinchi oktava
uchinchi oktava
to‘rtinchi oktava
ikkinchi oktava
beshinchi oktava
=== Taqdimot 12 ===
52 ta oq 36 ta qora
Musiqiy tovushqatorning hamma 88 ta tovushi fortеpiano yoki royal klaviaturasida mujassamlangan
=== Taqdimot 13 ===
Nota yozuvi
02
=== Taqdimot 14 ===
Nota
Tovushning yozuvdagi belgisi
Nota yo‘li
bеshta gorizontal parallеl chiziqlar
Nota yozuvi
tovushlarni nota yordamida ifodalashga qaratilgan tizimdir
Boshlang‘ich chiziq
bеshta chiziqni birlashtiradigan vеrtikal
=== Taqdimot 15 ===
Nota belgisi ichi oq yoki bo‘yalgan oval shaklida yoziladi. Tovushning cho‘zimini ko‘rsatish uchun notaga vertikal tayoqcha (shtil), dumcha, nuqta qo‘shilishi mumkin
=== Taqdimot 16 ===
Nota yozuvi rivoji
Dastlab Yunoniston va Rimda
XI asrda Italiyada
Gvido d’Arezzo
1
2
3
=== Taqdimot 17 ===
Figurali akkolada fortеpiano, organ, arfa, bayan uchun yozilgan asarlar, to‘g‘ri akkolada ansambl, xor yoki orkеstr uchun yaratilgan asarlarning yozuvida qo‘llaniladi
=== Taqdimot 18 ===
Kalitlar, asosiy cho‘zimlar va pauzalar
03
=== Taqdimot 19 ===
Kalit belgisi har nota yo‘lining boshida qaysidir chizig‘iga qo‘yiladi va unga biriktirilgan tovush notasining o‘rnashgan joyini aniqlab beradi
=== Taqdimot 20 ===
Skripka kalti
Sol kaliti deb ham atalib, boshlanishi 1-oktava solni bildiradi
Alt kaliti
Markazni uchinchi chiziq kesadi
Bas kaliti
Fa kaliti deb ham atalib, boshlanishi kichik oktava fani bildiradi
Tenor kaliti
Markazni to‘rtinchi chiziq kesadi
Kalitlar
Do kaliti
=== Taqdimot 21 ===
Cholg‘u musiqaning rivojlanishi bilan, nota yo‘li katta diapazondagi asarlar tovushqatorini o‘z ichiga sig‘dira olmaganda, yangi kalit, ya’ni Sol kaliti ishlatilishi boshlanadi.Bugungi kunda Sol bilan Fa kalitlar zamonaviy kalitlar tizimini tashkil etadi.
=== Taqdimot 22 ===
g c d e f g a h c
f c h a g f e d c
=== Taqdimot 23 ===
butun cho‘zim
yarimtalik
choraktalik
sakkiztalik
o‘n oltitalik
o‘ttiz ikkitalik
Nota cho‘zimlari
=== Taqdimot 24 ===
butun
1i 2i 3i 4i
yarimtalik
1i 2i
choraktalik
1i
nimchorak
1 yoki i
16 talik
2 tasi 1
=== Taqdimot 25 ===
Shtillar notaning o‘ng tomonidan yuqoriga, chap tomonidan pastga qarab yozilishi lozim.
Bayroqchalar har doim shtilga o‘ng tomonida bo‘ladi.
=== Taqdimot 26 ===
Pauzalar
cho‘zimlar
pauzalar
1
=== Taqdimot 27 ===
Tovush cho‘zimini uzaytiruvchi va nota yozuvini qisqartiruvchi belgilar
04
=== Taqdimot 28 ===
Cho‘zimlarni uzaytiruvchi bеlgilar
=== Taqdimot 29 ===
8 – – – – — – – – – – – – – – – – – – – –
Yozuvni qisqartiruvchi belgilar
8 – – – – — – – – – – – – – – – – – – – – –
=== Taqdimot 30 ===
Repriza – qaytarish belgisi
=== Taqdimot 31 ===
Volta– asardagi qaytariladigan qismning oxirida o‘zgaradigan taktlari ustiga qo‘yiladigan kvadrat qavsdir.
1. 2.
=== Taqdimot 32 ===
Da capo al Fine – ya‘ni “boshdan to oxiri (Fine) so‘zigacha” – uch qismli shaklda yozilgan asarda ikkinchi qismidan so‘ng, birinchi qismni notama-nota takrorlashni talab qiladi; shunda, uchinchi qismning nota matni qaytadan yozilmaydi.
=== Taqdimot 33 ===
% biron-bir taktni bir nеcha marta kеtma-kеt qaytarishda ishlatiladigan bеlgi
a
a
a
=== Taqdimot 34 ===
Tremolo – ikki tovush yoki tovushlar yig‘indisi tеz, tеkis va ko‘p marta almashib takrorlanishi.
=== Taqdimot 35 ===
Con oktava -muayyan tovushni ikki oktavada juftlab ijro etish. yozilishi ijrosi
8
=== Taqdimot 36 ===
Temperatsiyalangan soz
XVIII asr 1- yarmida Yеvropa musiqa amaliyotida 12 ta pog‘onali bir tеkis tеmpеratsiyalangan soz mustahkam o‘rnashadi
“Yaxshi tеmpеratsiyalangan klavir” asari barcha tonalliklarda yozilgan 48 ta prеlyudiya bilan fugadan iborat bo‘lib, sozni tatbiq qilishda musiqa tarixidagi birinchi badiiy tajribadir.
=== Taqdimot 37 ===
Oktavaning teng 12 qismga bo‘linishi
=== Taqdimot 38 ===
Diyez
Dubl bemol
Bemol
Dubl diyez
Hosila pog‘ona – bu asosiy pog‘onaning balandligini ko‘tarish yoki pasaytirish yo‘li bilan hosil bo‘lgan pog‘ona
0.5 t 0.5 t 1t 1t
=== Taqdimot 39 ===
Diatonik ton va yarim tonliklar tovushqatorning ikkita qo‘shni pog‘onalar orasida hosil bo‘ladi.
=== Taqdimot 40 ===
=== Taqdimot 41 ===
E’tiboringiz uchun rahmat!
Bizni ijtimoiy tarmoqlarda kuzatib boring!

📘 “Musiqiy tizim” mavzusidagi to‘liq taqdimotni Slaydchi.uz saytida tomosha qiling.

Slaydchi.uz — ingliz tili, tarix, metodika va fan taqdimotlari uchun vizual platforma.

Boshqa darslar uchun: slaydchi.uz