GRAFIKA. ORFOGRAFIYA

=== Taqdimot 1 ===
GRAFIKA. ORFOGRAFIYA
=== Taqdimot 2 ===
Grafika haqida ma’lumot.
O‘zbek orfografiyasining prinsiplari.
Fonografemalar, logografemalar, morfografemalar va simvollar.
Fonetik prinsip, morfologik prinsip, tarixiy-an’anaviy prinsip.
01
02
04
05
Reja:
Diakritik harflar va diakritik belgilar.
Differensiyalash prinsipi, etimologik yoki grafik-etimologik prinsip.
03
06
=== Taqdimot 3 ===
Grafika haqida ma’lumot
Grafika muayyan tilning fonetik-fonologik, leksik-semantik va morfologik birliklarini yozuvda ifodalash uchun shakllantirilgan optik-grafik belgilar tizimidir. Bu tizim belgilarining har biri grafik tilshunoslikda Grafemalar sanaladi. Yozuvning tovush tili bilan aloqasi, odatda, ana shu grafemalar vositasida amalga oshiriladi. Shuning uchun grafema muayyan til yozuv tizimining eng asosiy strukturaviy va funksional birligi sanaladi.
Grafema ifoda va mazmun rejalariga ega bo‘lgan bilateral (ikki tomonli) belgidir. Uni quyidagi chizmalar shaklida tavsiflash mumkin:
=== Taqdimot 4 ===
J (grafema)
ifoda plani — J harfining bosma va yozma shakllari (optik-grafik tasviri)
mazmun plani – sirg‘aluvchi “j”
(jurnal so‘zidagi) va qorishiq “dj”
(Juda so‘zidagi) fonemalari.
? (grafema)
ifoda plani — so‘roq (?)
belgisining optik-grafik tasviri.
mazmun plani – so‘roq ohangi (intonema, prosodema).
5 (grafema)
ifoda plani – 5 raqamining optik-grafik tasviri.
mazmun plani – “olti” bilan “to‘rt” orasidagi miqdor tushunchasi.
=== Taqdimot 5 ===
Grafemalar o‘zlarining tildagi muqobiliga (kodlashtirilgan referentiga) va yozuvdagi vazifalariga ko‘ra fonografema, prosodemografema, logografema, morfografema kabi tiplarga bo‘linadi.
=== Taqdimot 6 ===
Fonografema tovush tilidagi fonemalarni ifodalaydi: a fonografemasi “a” fonemasini, z fonografemasi “z” fonemasini ifodalagani kabi.
Fonografemaning ifoda plani (optik-grafik tasviri) bitta harfga teng bo‘lishi (masalan, k) yoki ikki harf qo‘shilmasidan tarkib topishi (masalan, ng) mumkin. Bunday paytda ular monograf (bir harfli fonografema) va poligraf (ko‘p harfli fonografema) nomlari bilan farqlanadi.
=== Taqdimot 7 ===
Poligraflar o‘z navbatida ikki harfli (digraflar), uch harfli (trigraflar) va hatto to‘rt harfli shakllarda bo‘lishi mumkin. Hozirgi lotin o‘zbek yozuvida ng, sh, ch poligraflari mavjud. Poligraflar tilshunoslikda analitik grafemalar deb ham ataladi.
=== Taqdimot 8 ===
Prosodemografemalar
Prosodemografemalar (prosodemogrammalar) grafemalarning bu guruhi tovush tilining ritmik intonatsion vositalarini (urg‘u, ohang, melodika, pauza) yozuvida ifodalashi uchun xizmat qiladi. Xususan, urg‘u belgisi so‘zning urg‘uli bo‘g‘inini yozuvda ko‘rsatish uchun zarur bo‘lgan paytlarda ishlatiladi. Tinish belgilari esa gap va nutqning mazmuni mundarijasini shakllantirishda muhim rol o‘ynaydigan fonetik–fonologik vositalarni yozuvda ifodalash uchun qo‘llaniladi.
=== Taqdimot 9 ===
Bunday belgilar quyidagi vazifalarni bajarish uchun ishlatiladi.
A) ijtimoiy aloqani yozuvda to‘g‘ri ifodalash uchun;
B) maqsad, mazmun yoki ma’noni, ularning o‘ziga xos “rang” va “tus”larini yozuvda aniq ifodalash uchun;
D) gapning tarkibini hamda shu tarkib elementlari o‘rtasidagi grammatik-semantik munosabatlarni ifodalash uchun;
E) yozma nutqning ixcham va ravonligini ta’minlash uchun;
F) yozma nutqdagi murakkab fikriy munosabatlarni ifodalash uchun.
=== Taqdimot 10 ===
Grafemalarning bu tipi tushunchalarni yoki tushuncha nomi bo‘lgan so‘zlarni yozuvda ifodalashga asoslanadi. Bunday belgilar aslida ideografik (semasiografik) yozuv tipiga mansub birliklar sanaladi, ammo ulardan fonografik yozuv tarkibida ham foydalaniladi. Yozuv tizimining murakkab optik-grafik tizim ekanligi ham shundan.
Logografemalar (logogrammalar)
=== Taqdimot 11 ===
Raqamlar — son turkumiga mansub so‘zlarning ma’nolarini ifodalovchi logografemalar. Ular o‘z navbatida ikki turga bo‘linadi:
g‘arbiy arab (g‘ubor) raqamlari: 0, 1,2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 20, 100, 1000, 100000, 1000000, 1000000000 kabi.
rim raqamlari — qadimgi rimliklar ishlatgan raqamlar bo‘lib, ular quyidagi belgilardan tarkib topgan: I (bir), V (besh), X (o‘n), L (ellik), C (yuz), D (besh yuz), M (ming). Qolgan raqamlar shu belgilar kombinatsiyasiga asoslanadi: 1 (1), II (2), III (3), IV (4), V (5), VI (6). VII (7), VIII (8), IX (9), X (10), XI (11), XII (12), XIII (13), XIV (14), XV (15), XVI (16), XVII (17), XVIII (18), XIX (19), XX (20), XXX (30) XL (40), L (50), LX (60), LXX (70), LXXX (80), XC (90), C (100), CD (400), D (500), DC (600), CM (900), M (1000), MC (1100), MD (1500) va boshqalar.
=== Taqdimot 12 ===
Morfografemalar so‘z tarkibidagi ma’noli qismlarni (morfemalarni) ifodalovchi belgilar. Masalan, defis (chiziqcha) raqamdan keyin qo‘llanganda tartib son tarkibidagi “-nchi” (“-inchi”) morfemasini ifodalaydi — shu morfema defisining referenti bo‘ladi: 5-uy (beshinchi uy), 20-xona (yigirmanchi xona) kabi. Biqor, qozon-tovoq, aka-uka kabi juft so‘zlarning yozuvdagi shakllarida defis morfografema emas, orfografik belgi vazifasida qatnashadi (juft so‘zlar orfogrammasiga tegishli bo‘lganligi uchun).
=== Taqdimot 13 ===
Simvollar — ilm-fanning ma’lum sohalarida qabul qilingan maxsus ideografik belgilar:
a) matematik simvollar —√ (ildiz), — (oluv), + (qo‘shuv), x (ko‘paytiruv),: (bo‘luv), x (iks), x2 (iks kvadrat), ~ (davriylik, uzluksizlik), > (katta), < (kichik) va boshqalar;
b) astronomik simvollar — O (Quyosh), C (Oy), cf (Mars), $ (Merkuriy), \ (Yupiter), ? (Venera, Zuhra), *5 (Saturn) va boshqalar;
d) kimyoviy simvollar – O (oltin), € (kumush), O (mis), «5 (qo‘rg‘oshin), $ (simob), cf (temir) va boshqalar;
e) botanik simvollar – A (androtsey, changchilar), O (bir yillik o‘simlik), 0 (ikki yillik o‘simlik), h (buta), G (ginetsey, urug‘chi), (), (gul bo‘laklari qo‘shilib o‘sgan), [] (daraxt), © (kuzgi o‘simlik) va boshqalar.
=== Taqdimot 14 ===
Diakritik harflar o‘z referentiga (kodlashtirilgan til birligiga) ega bo‘lmagan, ammo so‘z qismlari yoki fonemalarning o‘ziga xos jihatlariga (differensial belgilarga) ishora qiladigan harflardir. Masalan, kirill o‘zbek yozuvidagi ayirish (ъ) va yumshatish (ь) belgilari shunday harflar sanaladi. Qiyos qiling: cypam va cypъаm, maнa va maънa, yкол, yкол (qattiq “л”) — anpeль (yumshoq “л”) kabi.
=== Taqdimot 15 ===
Diakritik belgilar bir xil grafik shaklga ega bo‘lgan harflardan birini ikkinchisidan farqlash uchun ishlatiladigan qo‘shimcha (yordamchi) vositalar – nuqtalar, chiziqcha, ilmoqcha yoki “belbog‘”lar. Ular harflarning ustiga, o‘rtasiga, yoniga qo‘yiladi: ä, ã, ā, ö, o, õ , ş, h, k,q, f, θ, o‘, g‘.
Qiyos qiling: o (o‘zbek tilining quyi keng, kuchsiz lablangan unlisi) – o‘ (o‘zbek tilining o‘rta keng, lablangan unlisi) – Q (o‘zbek tilining chuqur til orqa, portlovchi undoshi); g (sayoz til orqa, portlovchi undosh) – g‘ (chuqur til orqa, sirg‘aluvchi undosh).
=== Taqdimot 16 ===
Orfografiya (grek. orthos — “to‘g‘ri” + grapho — “yozaman”) yozuv sistemasining ikkinchi komponenti bo‘lib, u to‘g‘ri yozish me’yorlarini belgilaydigan qoidalar tizimidan tarkib topadi.
Orfografiya prinsiplari — orfografiya qoidalarining tuzilishiga asos bo‘lgan prinsiplar. Ularning quyidagi turlari bor:
Fonetik prinsip. Bu prinsip asosida tuzilgan imlo qoidalariga ko‘ra so‘z yoki so‘z shakllari talaffuzdagi ko‘rinishiga mos ravishda yoziladi. Masalan, tojik tilidagi tanur so‘zining o‘zbek tilida tandir deb, ruscha щётка so‘zining esa cho‘tka deb yozilishi shu so‘zlarning o‘zbek tilidagi talaffuz me’yorlariga (fonetik prinsipga) asoslanadi. Shuningdek, ek+gan, ek+guncha kabi so‘z shakllari ham o‘zbek yozuvi imlo qoidalariga ko‘ra ekkan, ekkuncha deb (talaffuziga mos tarzda) yoziladi.
=== Taqdimot 17 ===
Bu prinsip asosida tuzilgan imlo qoidalari so‘zning ma’noli qismlarini (o‘zak va affiksal morfemalarni), ular qanday talaffuz qilinishidan qat’i nazar, asliga (tipik shakliga) mos ravishda yozishni talab qiladi. Chunonchi, “g” bilan boshlangan “-ga”, “-gan”, “-gani”, “-guncha” qo‘shimchalari “sh”, “t”, “p”, “s” kabi jarangsiz undoshlar bilan tugagan o‘zaklarga qo‘shilganda “-ka”, “-kan”, “kani”, “-kuncha” shakllarida talaffuz qilinsa-da, morfemalarning asl shakllariga mos ravishda “-ga”, “-gan”, “-gani”, “-guncha” yoziladi. Qiyos qiling: ishga (yozuvda) – ishka (talaffuzda), ketgan (yozuvda) — ketkan (talaffuzda), ketguncha (yozuvda) -ketkuncha (talaffuzda), topgan (yozuvda) – topkan (talaffuzda), misga (yozuvda) – miska (talaffuzda) kabi.
Morfologik prinsip yoki analogiya prinsipi
=== Taqdimot 18 ===
Grafik prinsip
Bu prinsip, aslida, orfografiya qoidalarini emas, grafika qoidalarini belgilaydi – grafemalarning grafikada kodlashlatirilgan fonemalarini ifodalashga asoslanadi, shunga ko‘ra u, ba’zan, fonemografik prinsip deb ham nomlanadi. Chunonchi, sirg‘aluvchi “j” bilan qorishiq “j” (dj) ning yozuvda bitta j grafemasi orqali ifodalanishi, “ɳ” fonemasining esa ng digrafi bilan ifodalanishi grafikada kodlashtirilgan. Yozuvqa bu me’yorga amal qilinadi, xolos: jemper, jang kabi. Orfografiyaning bunday kodlashtirishga bevosita aloqasi yo‘q, bu grafemalarning yozuvda qo‘llanishini grafikaning o‘zi boshqaradi.
=== Taqdimot 19 ===
Bu prinsipga asoslangan imlo qoidalari so‘zlarning yoki so‘z shakllarining qadimdan odat bo‘lib qolgan formada yoki an’anaga mos shaklda yozilishini hozirgi imlo uchun me’yor tarzida belgilaydi. Chunonchi, hurriyat so‘zi tarkibida ikkita “r” ning mavjudligi hozirgi o‘zbek tili uchun me’yor sanaladi, ammo shu so‘z ishtirokida yasalgan jumhuriyat so‘zida esa bir “r” yoziladi, chunki bu so‘zni bir “r” bilan yozish qadimdan odat bo‘lib qolgan.
Tarixiy-an’anaviy prinsip
=== Taqdimot 20 ===
Bu prinsip asosida tuzilgan imlo qoidalariga ko‘ra, shakli bir xil bo‘lgan so‘zlar (omonimlar) yozuvda signalizatorlar (ishora belgilari), diakritik belgilar vositasida yoki bir harf o‘rnida boshqa harf ishlatish orqali farqlanadi: atlas (mato) – atlas (geografik atlas), yangi (sifat) – yangi (ravish), tana (gavda) – ta’na (minnat), banda (qul) – banda (shayka), urish (urmoq) – urush (“jang”) kabi. Keltirilgan so‘zlarda urg‘u (‘) va tutuq (’) belgilari orfografiyaning differensiatsiya prinsipi talabiga ko‘ra qo‘llangan; urish va urush so‘zlarida esa “i” va “u” harflarining ishlatilishi ham shu prinsipga asoslangan.
Dijferensiatsiya prinsipi (simvolik prinsip)
=== Taqdimot 21 ===
Shakliy-an’anaviy yozuv. Bu prinsip so‘z boshida yoki oxirida ikki undosh qatorlashib kelgan leksik birliklarning imlosini qoidalashtirishga asos bo‘ladi. Masalan: shkaf> ishkop, staj>istaj, drap>dirap, plan>pilon kabi; sabr>sabir, nasr > nasir, nashr>nashir, go‘sht>go‘sh, g‘isht > g‘ish kabi;
Shakliy-an’anaviy yozuv
=== Taqdimot 22 ===
Shakliy-an’anaviy yozuv prinsipiga ko‘ra bunday paytlarda so‘zlar talaffuzi asosida emas, o‘zlarining asl shaklini saqlagan holda yoziladi: shkaf, staj, drap, plan, sabr, nasr, nashr, g‘isht, go‘sht kabi.
Semantik-uslubiy prinsip:
a) semantik prinsip so‘z yoki so‘z shakllarining imlosini ularning ma’nolariga tayanib belgilaydi. Masalan, lola, po‘lat (turdosh otlar) — Lola, Po‘lat (atoqli otlar), ishchi (“-chi” kasb oti yasovchi) — ish-chi? (“-chi” — so‘roq yuklamasi), senda (“-da” — o‘rin-payt kelishigi affiksi) – sen-da! (“-da” – kuchaytiruv va ta’kid yuklamasi) kabi;
=== Taqdimot 23 ===
b) uslubiy prinsip asosida tuzilgan imlo qoidalari so‘z yoki grammatik shakllarning semantik tarkibidagi uslubiy semalarning nutqdagi faollashuvini yozuvda ifodalash uchun xizmat qiladi. Masalan, ota, ona, vatan, siz, o‘zingiz kabi so‘zlar yoki grammatik shakllar shu so‘zlar (shakllar) orqali ifodalangan shaxslarga yoki tug‘ilib-o‘sgan yurtga, diyorga alohida hurmat-e’tibor bildirilganda bosh harf bilan yoziladi: Ota, Vatan, Ona, Siz, O‘zingiz kabi.
=== Taqdimot 24 ===
E’tiboringiz uchun rahmat!
Bizni ijtimoiy tarmoqlarda kuzatib boring!