DEZOKSIRIBONUKLEN KISLOTA VA RIBONUKLEN KISLOTALARNING TUZILISHI VA FUNKSIYASI MAVZUSINI O‘QITISHDA PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISH

DEZOKSIRIBONUKLEN KISLOTA VA RIBONUKLEN KISLOTALARNING TUZILISHI VA FUNKSIYASI MAVZUSINI O‘QITISHDA PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISH

Dezoksiribonuklein kislota (DNK) va ribonuklein kislota (RNK) tuzilishi hamda funksiyasi

Dezoksiribonuklein kislota (DNK) va ribonuklein kislota (RNK) – tirik organizmlarning genetik axborotini saqlovchi va uni nasldan-naslga o‘tkazuvchi eng muhim biologik makromolekulalardir. Bu mavzuni o‘qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish o‘quvchilarda biologik jarayonlarni vizual, interaktiv va tahliliy tarzda o‘zlashtirishga imkon beradi.

DNK ning kashf etilishi

1869-yilda shveysariyalik olim Fridrix Misher birinchi bo‘lib DNKni kashf etgan. U losos baliqlarining spermatozoidlaridan yangi modda ajratib olgan va uni dastlab “nuklein” deb atagan. Keyinchalik moddaning kislotalik xususiyatlari aniqlangach, u nuklein kislota deb nomlanadi.

DNKning genetik ahamiyatini 1944-yilda O. Everi va uning shogirdlari tajribaviy yo‘l bilan isbotladilar. 1950-yilda E. Chargaff DNK tarkibidagi azotli asoslar o‘rtasidagi nisbat qonuniyatlarini aniqladi. 1953-yilda D. Uotson va F. Krik DNKning ikki spiral shaklidagi fazoviy modelini yaratdilar. Bu model uchun ular keyinchalik Nobel mukofotiga sazovor bo‘lishdi.

DNK ning tuzilishi

DNK – bu qo‘sh spiral shaklida joylashgan ikki polinukleotid zanjirdan iborat molekuladir. Har bir nukleotid tarkibida uch qism mavjud:

• dezoksiriboza (shakar qismi),
• fosfat guruhi,
• azot asoslari – adenin (A), timin (T), sitozin (C) va guanin (G).

DNKdagi azot asoslari o‘zaro komplementarlik printsipi asosida juftlashadi: A har doim T bilan, G esa C bilan bog‘lanadi. Bu bog‘lanishlar DNK molekulasining barqarorligini ta’minlovchi vodorod bog‘lari orqali yuz beradi.

DNKning fazoviy tuzilishi

DNKning bir spiral aylanishi 3,4 nanometr uzunlikda bo‘lib, 10 ta nukleotiddan tashkil topadi. Molekulaning diametri esa 2,0 nanometrni tashkil etadi. Spiralning barqarorligi vodorod bog‘lanishlari, Van-der-vaals kuchlari va gidrofob ta’sirlar bilan ta’minlanadi.

DNKning funksiyalari

• Irsiy axborotni saqlaydi va nasldan naslga o‘tkazadi.
• Oqsil sintezi uchun zarur bo‘lgan genetik ma’lumotni kodlaydi.
• Replikatsiya jarayonida o‘zini nusxalaydi.

Chargaff qoidalari

E. Chargaffning tahliliy qoidalariga ko‘ra:

• A = T va G = C;
• A + G = T + C;
• Bir turning DNK tarkibi yosh, ovqatlanish yoki yashash joyiga qarab o‘zgarmaydi.

DNK replikatsiyasi

DNK yarim konservativ yo‘l bilan replikatsiya qiladi, ya’ni yangi DNK zanjiri mavjud DNK zanjirining nusxasi sifatida sintezlanadi. Bu jarayonda quyidagi fermentlar ishtirok etadi:

• DNK-polimeraza (I, II, III turlari),
• DNK-xelikaza,
• DNK-giraza,
• DNKga bog‘liq RNK-polimeraza (I, II, III turlari).

RNK ning tuzilishi va farqlari

Ribonuklein kislota (RNK) – DNKdagi genetik axborotni oqsil sinteziga yetkazuvchi molekuladir. RNK bir zanjirli bo‘lib, tarkibida riboza shakar, fosfat guruhi va azot asoslari – adenin, guanin, sitozin va urasil mavjud (timin o‘rniga urasil).

RNK turlari va ularning vazifalari:

• mRNK (informatsion RNK) – DNKdan oqsil sintezi uchun axborot olib ribosomaga yetkazadi.
• rRNK (ribosomal RNK) – ribosomalar tarkibiga kiradi va oqsil sintezini boshqaradi.
• tRNK (transport RNK) – aminokislotalarni tashiydi va ularni oqsil sintezida birlashtiradi.

DNK va RNK o‘rtasidagi farqlar

Pedagogik texnologiyalarni qo‘llash

Ushbu mavzuni o‘qitishda quyidagi pedagogik texnologiyalar samarali hisoblanadi:

• Klaster metodi – DNK va RNK tuzilmasini grafik tarzda ko‘rsatish;
• Interaktiv taqdimotlar – DNK spiralining 3D modeli bilan ishlash;
• Muammoli o‘qitish – “Agar DNKda timin o‘rniga boshqa asos bo‘lsa nima bo‘ladi?” kabi savollar orqali tahlil qilish;
• Rolli o‘yinlar – o‘quvchilarni DNK sintezida ishtirok etuvchi fermentlar roliga ajratish;
• Laboratoriya ishlari – meva hujayrasidan DNK ajratib ko‘rsatish tajribasi.

Xulosa

DNK va RNK tiriklikning molekulyar asosini tashkil etuvchi, barcha biologik jarayonlarning markazida turadigan moddalar hisoblanadi. Ularning tuzilishi va funksiyasini o‘rgatishda pedagogik texnologiyalarni to‘g‘ri qo‘llash o‘quvchilarning ilmiy tafakkurini, tahliliy fikrlashini va amaliy ko‘nikmalarini rivojlantiradi.

=== Taqdimot 1 ===
“DEZOKSIRIBONUKLEN KISLOTA VA RIBONUKLEN KISLOTALARNING TUZILISHI VA FUNKSIYASI” MAVZUSINI O‘QITISHDA PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISH
=== Taqdimot 2 ===
DEZOKSIRIBONUKLEN KISLOTA
Fridrix Misher shveysaryalik fiziolog, gistolog va biolog, 1871-yillarda Bazele, Gettingene, Tyubingene va Leypsigeda o‘qigan. 1872-yildan Bazeleda-professor fiziologii. 1869- yilda Fridrix Misher DNKni kashf qilgan. Dastlab yangi moddani nuklein, keyinchalik Misher uni kislotalik xususiyatini aniqlaganidan so‘ng nuklein kislota deb nomladi.
=== Taqdimot 3 ===
DEZOKSIRIBONUKLEN KISLOTA
Fridrix Misher tovuq tuxumining sariqligini, orqa miyaning fiziologiyasi, losos balig‘ining spermatozoidini tuzilishi, (protamin moddasini kashf etilishi) turli organlarda kimyoviy va anatomik tarkibidagi o‘zgarishlar, qon tarkibi va dengiz ostida nafas harakatlarining holatlarini ham batafsil o‘rgangan.
=== Taqdimot 4 ===
DEZOKSIRIBONUKLEIN KISLOTA
Dezoksiribonuklein kislota (DNK) — nuklein kislotalarining bir turi. Tarkibida dezoksiriboza, azot asoslaridan adenin (A), guanin (G), sitozin (cytosine) (C) va timin (T) hamda fosfat kislota boʻladi. Barcha tirik organizmlar hujayrasida uchraydi va koʻpchilik viruslar tarkibiga kiradi. Tirik organizmlarda irsiy belgilarni saqlash va nasldan-naslga oʻtkazish vazifasini bajaradi. DNK ning nukleotidli tarkibi, yaʼni uning birlamchi strukturasi har bir organizm uchun oʻziga xos va qatʼiy individual boʻlib, biologik informatsiyaning kod shaklda (qarang Genetik kod) yozilishidir.
=== Taqdimot 5 ===
DEZOKSIRIBONUKLEIN KISLOTA
DNK ning genetik ahamiyatini dastlab O. Everi shogirdlari bilan birga aniqlagan (1944, AQSH). DNK tarkibidagi nukleotidlarning oʻzaro munosabati maʼlum qonuniyatlarga boʻysunadi. Bu qonuniyatlar E. Chargaff (AQSH) tomonidan aniqlangan (1950). Bu qoidaga asosan DNK dagi purin asoslarining yigʻindisi pirimidin asoslarining yigʻindisiga teng boʻlib, bunda A ning miqdori T miqdoriga va G ning miqdori C miqdoriga teng. Mazkur qoidalarga asoslanib D. Uotson va F. Krik DNK ning strukturaviy modelini kashf etishdi (1953). Bu modelga koʻra, DNK molekulasi qoʻsh spiral hosil qiluvchi ikkita polinukleotid zanjirdan tashkil topgan va har ikkala zanjir bir umumiy oʻqqa ega.
=== Taqdimot 6 ===
DEZOKSIRIBONUKLEIN KISLOTA
Zanjirning bir oʻrami orasidagi masofa 34 A ga teng va 10 ta nukleotid qoldigʻidan tashkil topgan (V-shakl). Polinukleotid zanjirlarning pentozafosfat guruhlari spiralning tashqi tomonida, azot asoslari esa ichki tomonida joylashgan. Polinukleotid zanjirlar bir-biriga nisbatan teskari yoʻnalgandir. DNK ning bir zanjiridagi nukleotidlarning ketma-ketligi, ikkinchi zanjirdagi nukleotidlarning ketma-ketligini taʼminlaydi yoki ular komplementar (toʻldiruvchi) hisoblanadi. Komshtementarlik nuklein kislotalarning strukturaviy va funksional tuzilishida universal prinsip hisoblanadi.
=== Taqdimot 7 ===
DEZOKSIRIBONUKLEIN KISLOTA
Koʻpchilik tabiiy DNK molekulalari qoʻsh zanjirli va toʻgʻri chiziqli holda uchrasa-da, biroq, ular juda katta mol. m.ga ega boʻlgan molekulani kichik hajmda joylash uchun buklangan, halqa, superspiral va boshqa shakllarni olishi mumkin. Ayrim viruslar DNK si bir zanjirli boʻladi. Prokariotlar hujayrasida DNK bitta xromosomada mujassamlashgan boʻlib, mol. m.si 10’ dan ortiq va uz taxminan 1 mm ga teng Eukariotlar hujayrasidagi DNK asosan yadroda de-zoksinukleoprotein (DNP) shaklda boʻlib, xromosoma yoki xromatinning asosiy tarkibiy qismi hisoblanadi. Yadrodan tashqari DNK mitoxondriy va xloroplast tarkibida ham uchraydi.
=== Taqdimot 8 ===
DEZOKSIRIBONUKLEN KISLOTA
Uotson, Krik va Franklin – DNK molekulasi qo‘sh zanjirdan iborat ekanligini aniqladi.
Ochoa – RNK ni fermentative sintezladi.
Kornberg – DNK ni fermentative sintezladi.
=== Taqdimot 9 ===
DNK NING FAZOVIY TUZILISHI
=== Taqdimot 10 ===
ASOSLARNING KOMPLEMENTARLIGI
=== Taqdimot 11 ===
DNK QO‘SH SPIRALI
h = 0,34 nm – bitta
nuleotid uzunligi
Н = 3,4 nm – 10 ta
nukleotid uzunligi
d = 2,0 nm
=== Taqdimot 12 ===
DNK QO‘SH SPIRALINI STABILLOVCHI KUCHLAR
1. Vodorod bog‘lanish komplementar nukleotidlar orasidagi А=Т va G≡C.
2. “Steking”-ta’sirlashuv – parallel joylashgan asoslar orasidagi perpendikulyar yuza bo‘ylab ta’sirlashuv:
• Van-der-vaals kuchlanishlari, atomlar orasidagi.
• π-orbitallarning qoplanishi asos qoldiqlaridagi azot atomlari hisobiga.
3. Gidrofob ta’sir – spiral ishidagi qutbsiz asoslar o’rtasida.
4. Gidrofob ta’sir – DNK ning tashqariga qaragan uglevodfosfat asosi hisobiga.
=== Taqdimot 13 ===
NUKLEIN KISLOTALAR
DNK-molekulyar massasi1011D.
Yadroda joylashadi. Irsiy axborotni
saqlash, uzatish vazifasini bajaradi.
azot
15-17%,
kislorod
21,5 – 23,5%,
vodorod
6,5 – 7,3%,
RNK
=== Taqdimot 14 ===
BARCHA GELMINTLAR RIVOJLANISH SIKLINING XUSUSIYATLARIGA KO‘RA BO‘LINADI:
Biogelmintlar – barcha bosqichlar tirik organizmda rivojlanadi. Tashqi muhitda rivojlanish yo‘q. Odatda xostlar o‘zgarishi (flukes) mavjud.
Geohelmintlar – tuxum yoki lichinkalar tashqi muhitda (odatda tuproqda) rivojlanadi (askarida).
Kontakt gelmintlari – infektsiya kasal odam bilan aloqa qilish orqali sodir bo‘lishi mumkin (mitti lenta, pinworm). Avtoreinvaziya xarakterlidir.
=== Taqdimot 15 ===
RNK TURLARI VA ULARNING VAZIFALARI:
mRNK yo iRNK – molekulyar massasi 4·104–1,2·108 D. Yadroda va sitoplazmada uchraydi. DNK nusxasi bo’lib, oqsilning tuzilishiga oid ma’lumotni ribosomaga yetkazadi.
rRNK – molekulyar massasi 0,7·104–1,75·105 D. Sitoplazma va mitoxondrial ribosomalar tarkibida uchraydi. Oqsil biosintezida ishtirok etadi.
tRNK – molekulyar massasi 2,5·104 D. Gialoplazma, ribosoma va mitoxondriya tarkibida uchraydi. Aminokislotalarni tashib oqsil biosintezida ishtirok etadi.
=== Taqdimot 16 ===
NUKLEOTIDLAR VA NUKLEOZIDLAR
NOMENKLATURASI
Nukleotidlar
Nukleozidlar
Аdenin → Аdenozin (А),
Dezoksiadenozin (dА)
Guanin → Guanozin (G),
Dezoksiguanozin (dG)
Sitozin → Sitidin (С),
Dezoksisitidin (dС)
Тimin → Тimidin (Т),
Dezoksitimidin (dТ)
Uratsil → Uridin (U),
Dezoksiuridin (dU)
=== Taqdimot 17 ===
NUKLEIN KISLOTALAR TUZILISHI
RNK va DNK ribonukleotidlar hamda dezoksiribonukleotidlarning o‘zaro kovalent bog‘lanishidan hosil bo‘lgan. Nukleotidlar o‘zaro bir nukleotidning 5`-OH guruhi ikkinchi nukleotidning 3`-OH guruhi bilan fosfodiefir bog‘i orqali bog‘langan. Buning natijasida ko‘p marta qaytalanuvchi –fosfat-uglevod-fosfat-uglevod fragmentlari hosil bo‘ladi. Аzotli asos qoldiqlari esa uglevodning 1`-OH iga purin hosilalari 9-H, pirimidin hosilalari esa 1-H i bilan kondensatlanish orqali bog‘lanadi.
=== Taqdimot 18 ===
CHARGAFFNING ANALITIK QOIDALAR
1. Bitta organizmning turli hujayralaridan ajratib olingan DNK bir xil nukleotid tarkibga ega.
2. DNK tarkibi turlararo har xildir.
3. Bir turning DNK tarkibi yosh, ovqatlanish va yashash sharoitiga ko‘ra o‘zgarib qolmaydi.
4. Qaysi organizm turidan qat’iy nazar:
• Adenin nukleotidlari soni Timinlar soniga teng
• Guanin nukleotidlari soni Sitozinlar soniga teng.
Purin nukleotidlari yig‘indisi pirimidin nukleotidlari yig‘indisiga teng. А+G=Т+С
=== Taqdimot 19 ===
DNK yarim konservativ yo‘l bilan replikatsiya qilinadi.Replikatsiya turlari:
• konservativ
• yarim konservativ
• dispers
=== Taqdimot 20 ===
Eukariot xujayralarda replikatsiya bir vaqtda bir necha (xatto ming) nuktalarda boshlanadi.
(dNMP)n + dNTP 
(dNMP)n+1 + PP
=== Taqdimot 21 ===
DEZOKSIRIBONUKLEN KISLOTA
=== Taqdimot 22 ===
DEZOKSIRIBONUKLEN KISLOTA
DNK sintezi uchun zarur:
• DNKga bog‘lik DNK-polimeraza
• Dezoksiribonukleozidtrifosfatlar
• DNK matritsa
• Magniy ionlari
• DNK-xelikaza
• DNK-giraza
• DNKni bog‘lovchi oksil
=== Taqdimot 23 ===
=== Taqdimot 24 ===
DEZOKSIRIBONUKLEN KISLOTA
DNK -polimerazaning 3 turi tafovut etiladi:
• -DNK-polimeraza I
• DNK-polimeraza II
• DNK-polimeraza III
=== Taqdimot 25 ===
DEZOKSIRIBONUKLEN KISLOTA
DNKga bog‘liq RNK-polimerazaning 3 turi tafovut etiladi:
• RNK-polimeraza I – 5,8S, 18S, 28SrRNK sinteziga javobgar.
• RNK-polimeraza II – mRNK sinteziga javobgar.
• RNK-polimeraza III – tRNK va 5srRNK sinteziga javobgar.
=== Taqdimot 26 ===
RNK (RIBONUKLEIN KISLOTA)
RNK biosintezi
RNK transkripsiya yo‘li bilan sintezlanadi.
=== Taqdimot 27 ===
=== Taqdimot 28 ===
RNKNING TUZILISHI
DNKning o‘zi genlar ekspressiyasini amalga oshira olmaydi. DNKdagi ko‘rsatmalarni bajarish uchun unga RNK kerak. DNKga o‘xshab RNK ham nukleotidlardan iborat bo‘lib, nukleotidlar o‘z navbatida 5-halqali riboza monosaxaridi, fosfat guruhi va azot asoslaridan tashkil topgan. Shunga qaramay, DNK va RNK o‘rtasida uchta asosiy farq bor:
1. RNKda dezoksiriboza emas, balki riboza bo‘ladi.
2. RNK ikki zanjirli emas, balki bir zanjirli bo‘ladi.
3. RNKda timin o‘rniga urasil bo‘ladi.
=== Taqdimot 29 ===
RNK TURLARI
=== Taqdimot 30 ===
E’TIBORINGIZUCHUN RAHMAT!
Bizni ijtimoiy tarmoqlarda kuzatib boring!

📘 “DNK va RNK tuzilishi va funksiyasi” mavzusidagi to‘liq taqdimotni Slaydchi.uz saytida tomosha qiling.

Slaydchi.uz — biologiya, genetika va tabiiy fanlar bo‘yicha interaktiv taqdimotlar platformasi.

Bosh sahifa: slaydchi.uz