MODEL VA MODELLASHTIRISH TUSHUNCHASI

MODEL VA MODELLASHTIRISH TUSHUNCHASI

Model va Modellashtirish tushunchasi

Model (lotincha “modulus” — o‘lchov, me’yor) — bu biror obyekt yoki tizimning o‘xshash ko‘rinishi, obrazi yoki namunasidir. Inson faoliyatida modellashtirish jarayoni muhim o‘rin tutadi, chunki u murakkab jarayonlarni xavfsiz va samarali tarzda o‘rganish imkonini beradi. Modellashtirish esa — bu real obyekt, jarayon yoki hodisaning o‘rnini bosuvchi modelni yaratish va uni tahlil qilish jarayonidir.

Obyekt va model tushunchalari

Obyekt (lot. objectum — narsa, predmet) — haqiqatda mavjud bo‘lgan, o‘rganish yoki kuzatish uchun tanlangan narsa yoki hodisadir. Har qanday modellashtirishda birinchi navbatda obyekt aniqlanadi, ya’ni nimani o‘rganish kerakligi belgilanadi.

Model esa shu obyektning o‘rganish uchun qulay shaklda yaratilgan nusxasi hisoblanadi. Masalan:

• Yerning modeli — globus;
• Osmon jismlarining modeli — planetariy ekrani;
• Insonning modeli — pasportdagi surat;
• Uy loyihasi — me’moriy maket yoki 3D model.

Modellashtirishning mohiyati

Modellashtirishda haqiqiy obyekt o‘rniga uning prototipi yaratiladi. Bu prototip yordamida tajriba o‘tkazish, natijalarni oldindan baholash yoki jarayonlarni xavfsiz sharoitda tahlil qilish mumkin bo‘ladi. Modellashtirish ayniqsa, tajriba qimmat, xavfli yoki imkonsiz bo‘lgan hollarda qo‘llaniladi.

Modellashtirishning qo‘llanish holatlari

• Haqiqiy obyekt ustida tajriba o‘tkazish qimmat yoki xavfli bo‘lsa;
• Tizimda ko‘p omilli, noaniq yoki tasodifiy o‘zgaruvchilar mavjud bo‘lsa;
• Vaqt, oqibat va bog‘liqliklarni tahlil qilish zarur bo‘lsa;
• Jarayonning oldindan bashoratini olish kerak bo‘lsa.

Modellashtirishning maqsadi

Modellashtirishning asosiy maqsadi — tizim yoki jarayonning asosiy xususiyatlarini tahlil qilib, uning xatti-harakatlarini oldindan aniqlashdir. U ikki yo‘nalishda amalga oshiriladi:

1. Ifodalash maqsadida: obyektni yaxshiroq tushunish, uning xususiyatlarini izohlash uchun;
2. Bashorat maqsadida: tizimning keyingi holatini yoki natijalarini oldindan ko‘rish uchun.

Modellashtirishning afzalliklari

• Xavfsizlik: inson yoki atrof-muhitga zarar yetkazmasdan tajriba o‘tkazish imkonini beradi.
• Iqtisodiylik: haqiqiy mahsulot yaratishdan avval modellar yordamida xarajatlarni kamaytiradi.
• Bashorat qilish: kelajakdagi ehtimoliy natijalarni oldindan aniqlab, muammolarni bartaraf etadi.

Modellar turlari

Fan va texnikada qo‘llaniladigan modellarning bir nechta turlari mavjud:

• Geografik modellar: Yer, relef, iqlim yoki aholi joylashuvi modellarini ifodalaydi.
• Biologik modellar: tirik organizmlar, hujayra yoki biologik jarayonlarni o‘rganishda qo‘llaniladi.
• Kimyoviy modellar: molekulalar tuzilishi va reaksiyalarni tasvirlaydi.
• Fizik modellar: mexanik, issiqlik yoki elektromagnit jarayonlarni aks ettiradi.
• Matematik modellar: tenglamalar, grafiklar yoki algoritmlar orqali tizimni ifodalaydi.

Matematik modellashtirishning roli

Matematik modellashtirish yordamida jarayonlarning optimal sharoitlarini aniqlash mumkin. Elektron hisoblash mashinalari (EHM) yordamida murakkab tizimlarni tezda hisoblash, sintez qilish va tahlil qilish imkoniyati yaratiladi. Shu sababli, bugungi kunda modellashtirish ishlab chiqarish, iqtisod, tibbiyot va ta’lim sohalarida keng qo‘llanilmoqda.

Xulosa

Modellashtirish — bu ilmiy izlanish va amaliy faoliyatning ajralmas qismi bo‘lib, u orqali tizimlarning ishlash prinsipi, natijalari va oqibatlarini oldindan tahlil qilish mumkin. Ayniqsa, matematik modellashtirish real tajribasiz natijani tez va aniq olish imkonini beradi. Shu sababli, zamonaviy fan va texnologiyalar rivojida modellashtirish markaziy o‘rin tutadi.

=== Taqdimot 1 ===
MODEL VAMODELLASHTIRISH TUSHUNCHASI
=== Taqdimot 2 ===
Reja:
Obyekt va model tushunchalari.
Model turlari.
Modellashtirish tushunchasi.
=== Taqdimot 3 ===
ОBYEKT
МОDEL
O‘xshashlik
Model – (lat. modulus – o‘lchov, me’yor) – biror obyekt yoki obyektlar
tizimining obrazi yoki namunasidir.
=== Taqdimot 4 ===
OBYEKT
O‘xshashlik
MASALA
SUBYEKT
maqsad
MODEL
=== Taqdimot 5 ===
Model (lat. modulus – o‘lchov, me’yor) – biror obyekt yoki obyektlar tizimining obrazi yoki namunasidir.
Masalan, yerning modeli – globus, osmon va undagi yulduzlar modeli – planetariy ekrani, pasportdagi suratni shu pasport egasining modeli deyish mumkin.
Insoniyatni farovon hayot shart-sharoitlarini yaratish, tabiiy ofatlarni oldindan aniqlash muammolari qadimdan qiziqtirib kelgan. Shuning uchun ham insoniyat tashqi dunyoning turli hodisalarini o‘rganishi tabiiy holdir.
Aniq fan sohasi mutaxassislari u yoki bu jarayonning faqat ularni qiziqtirgan xossalarinigina o‘rganadi.
=== Taqdimot 6 ===
JAMOAVIY-QABILA MUNOSABATLARI MODELLARI
=== Taqdimot 7 ===
Obyekt (lot. objectum – narsa, anjom) — haqiqatda mavjud bo‘lgan, kuzatuv (o‘rganish) jarayonining va subyektning (kuzatuvchining) e’tibori qaratilgan predmet, voqea, hodisadir.
Demak, model tuzish uchun obyekt nimaligi aniqlanadi?
=== Taqdimot 8 ===
?
Meduza
90%
Inson
2/3
=== Taqdimot 9 ===
Model – tajriba jarayonida jismoniy obyektni almashtirishga imkon beradigan prototipdir. Modellar odatda obyekt bilan tajriba o‘tkazishning imkoni bo‘lmaganda, qimmat yoki xavfli bo‘lganda ishlatiladi. Kompyuter modellarida tizim komponentlari o‘rtasidagi aloqalar o‘rganilib, boshlang‘ich ma’lumotlar asosida voqealar simulyatsiya qilinadi. Imitatsion modellashtirish, ko‘p parametrlarni hisobga olish yoki yechimni analitik yo‘l bilan topish imkoni bo‘lmaganda qo‘llaniladi.
=== Taqdimot 10 ===
Modellashtirish quyidagi hollarda qo‘llaniladi:
haqiqiy obyektda tajriba o‘tkazish qimmat yoki imkonsiz;
analitik modelni yaratish mumkin emas: tizimda vaqt, munosabatlar, oqibatlar, nochiziqliklar, stoxastik (tasodifiy) o‘zgaruvchilar mavjudligi;
tizimning xatti-harakatlarini o‘z vaqtida taqlid qilish kerakligi.
=== Taqdimot 11 ===
Modellashtirish maqsadi – uning elementlari o‘rtasidagi eng muhim o‘zaro bog‘liqlikni tahlil qilish natijalari asosida o‘rganilayotgan tizimning xatti-harakatlarini qayta ishlab chiqarish yoki turli tajribalar uchun o‘rganilayotgan mavzu uchun simulyatsiya modellashtirishni ishlab chiqishdan iborat.
Quyida modellashtirishning bir qator afzalliklarini keltiramiz:
Xavfsizlik – odamga yoki atrof-muhitga zarar bermasdan sinab ko‘rish yoki tajriba o‘tkazish.
Prototip – yakuniy mahsulot ishlab chiqarilishidan avval yangi mahsulotlarni loyihalash va sinash uchun modellardan foydalanishdan iqtisodiy tejash.
Bashorat qilish – kelajakka boqib, ehtimoliy ta’sirlarni yoki yo‘qotishlarni ta’kidlab, muammolar paydo bo‘lishidan oldin ularga yechim topish.
=== Taqdimot 12 ===
Modellashtirish asosan quyidagi ikki maqsaddan biri uchun quriladi:
Ifodalash maqsadida, agar model obyektni yaxshiroq tushunish, uning xususiyatlarini izohlash maqsadida qurilgan bo‘lsa;
Bashorat qilish maqsadida, agar model obyektning xarakteristikalarini qaytarishga, biror sonli parametrlar uchun oldindan sistema tuziladigan bo‘lsa.
=== Taqdimot 13 ===
GEOGRAFIK MODELLAR:
=== Taqdimot 14 ===
BIOLOGIK MODELLAR:
=== Taqdimot 15 ===
KIMYOVIY MODELLAR:
=== Taqdimot 16 ===
FIZIK MODELLAR:
=== Taqdimot 17 ===
МATEMATIK MODELLAR:
=== Taqdimot 18 ===
Xulosa:
Modellashtirishning asosiy maqsadi jarayonni fizik-kimyoviy, gidrodinamik va konstruktiv kattaliklarining o‘zgarishlarini uni kechish tabiatiga va olinajak yakuniy natijalarga ta’sirini aniqlashga qaratilgan. Matematik modellashtirish tufayligina jarayonni amalga oshirishning optimal sharoitlarini aniqlash mumkin bo‘ladi. Modellashtirishning bu uslubidan foydalanilganda jarayon yoki qurilmaning fizik (rеal) modellarini yaratishga ko‘p xollarda zaruriyat qolmaydi.
EXM qo‘llash tufayli, qisqa vaqt ichida nisbatan kam chiqimlar bilan, mahsulot ishlab chiqarish jarayonlarining optimal texnologik tizimlarini sintez qilish va loyihalash mumkin bo‘ladi
=== Taqdimot 19 ===
E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT!
Bizni ijtimoiy tarmoqlarda kuzatib boring!

📘 “Model va Modellashtirish tushunchasi” mavzusidagi to‘liq taqdimotni Slaydchi.uz saytida tomosha qiling.

Slaydchi.uz — informatika, tabiiy fanlar va metodika bo‘yicha taqdimotlar uchun platforma.

Boshqa fan taqdimotlari uchun: slaydchi.uz