MILLIY URF-ODAT, QADRIYAT VA AN’ANALAR – TARBIYA ASOSI
Milliy urf-odat, qadriyat va an’analar – tarbiya asosi
Milliy urf-odat, qadriyat va an’analar xalqning ma’naviy boyligi, uning tarixiy xotirasi va madaniy merosini ifodalaydi. Har bir millatning o‘ziga xos qadriyatlari va an’analari bor. Ular avloddan-avlodga o‘tib, yoshlarni Vatanga sadoqat, insonparvarlik, mehnatsevarlik va halollik ruhida tarbiyalaydi. Shu bois, milliy tarbiya tizimida qadriyatlar asosiy o‘rin tutadi.
Milliy tarbiyaning mazmuni va mohiyati
Milliy tarbiya — bu xalqning o‘z tarixiy, madaniy, axloqiy va ijtimoiy tajribasiga asoslangan tarbiya tizimidir. U har bir millatning o‘ziga xos urf-odatlari, e’tiqodlari, madaniyatini saqlab qolish va rivojlantirishga xizmat qiladi. Milliy tarbiya umuminsoniy qadriyatlarga tayanib, shaxsda milliy g‘urur, Vatanga sadoqat va insoniy fazilatlarni shakllantiradi.
Abdulla Avloniyning mashhur so‘zlari bilan aytganda: “Tarbiya biz uchun yo hayot – yo mamot, yo najot – yo halokat, yo saodat – yo falokat masalasidir.” Ushbu fikr milliy tarbiyaning jamiyat hayotidagi o‘rni va ahamiyatini yaqqol ko‘rsatadi.
Milliy qadriyatlar va ularning turlari
Qadriyatlar — bu inson hayoti uchun ahamiyatli bo‘lgan, jamiyat manfaatiga xizmat qiluvchi ma’naviy mezonlardir. Ular insonni ezgulikka, adolatga, halollikka va burchga sodiqlikka undaydi. Qadriyatlar mazmuniga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘linadi:
- Tabiiy qadriyatlar
- Iqtisodiy qadriyatlar
- Ilmiy va falsafiy qadriyatlar
- Badiiy qadriyatlar
- Ijtimoiy-siyosiy qadriyatlar
- Diniy qadriyatlar
Ular orasida milliy qadriyatlar alohida ahamiyatga ega. Chunki ular xalqning o‘ziga xos ruhiy olamini, mentalitetini, urf-odatlarini ifodalaydi. Shu bilan birga, umuminsoniy qadriyatlar — tinchlik, bag‘rikenglik, mehr-oqibat, birodarlik — jamiyat taraqqiyotining umumiy poydevoridir.
Milliy tarbiyada urf-odat va an’analar o‘rni
An’ana — bu avloddan-avlodga o‘tib kelayotgan, xalq hayotida muhim o‘rin tutuvchi ijtimoiy hodisadir. Ular millatning hayot tarzi, mehnat, madaniyat va ma’naviyatini ifodalaydi. Masalan, Navro‘z bayrami, to‘y marosimlari, mehmondo‘stlik, kichiklarning kattalarga salom berishi — bular xalqimizning boy an’analari hisoblanadi.
Urf-odat esa kishilarning hayot tarziga singib ketgan, ma’lum muddat davomida takrorlanadigan xulq-atvor me’yoridir. Masalan:
- Kattalarga hurmat ko‘rsatish;
- Yordamga muhtojlarga ko‘mak berish;
- Hasharlarda ishtirok etish;
- Bayramlarda mehr-oqibatni namoyon etish.
An’ana va odatlar yosh avlodni xalq qadriyatlariga sadoqat, hurmat va minnatdorlik ruhida tarbiyalaydi.
Milliy tarbiyadagi muhim qoidalar
Milliy tarbiya jarayonida quyidagi pedagogik tamoyillar muhim o‘rin tutadi:
- Niyat — har bir ishning poydevori;
- Tushuntirish — qadriyatni ongli qabul qilishga yordam beradi;
- Namuna — o‘quvchilarga shaxsiy ibrat ko‘rsatish;
- Pand-nasihat va rag‘bat — xulqni mustahkamlash vositasi;
- Jazo va bumerang tamoyili — noto‘g‘ri xatti-harakatlarning oqibatini anglatadi.
Ajdodlar merosidan foydalanish
Bugungi kunda boshlang‘ich ta’lim tizimida ajdodlarimiz merosini o‘quv jarayoniga tatbiq etish keng yo‘lga qo‘yilgan. 2023-yilgi “Tarbiya” fan darsliklarida Alisher Navoiy, Ibn Sino, Amir Temur, Bobur, Abdulla Avloniy kabi buyuk mutafakkirlarning asarlari va fikrlari keng o‘rin olgan.
Masalan:
- 1-sinf darsligida Hamza Hakimzoda Niyoziy va Bibixonim haqida matnlar berilgan;
- 2-sinfda Erkin Vohidov, P. Mo‘min, va Is’hoqxon Ibrat haqida ma’lumotlar kiritilgan;
- 3-sinfda Alisher Navoiy va Konfutsiy fikrlari keltirilgan;
- 4-sinfda Ahmad al-Farg‘oniy, Imom al-Buxoriy, va Mahatma Gandi hikmatlaridan foydalanilgan.
Bu yondashuv o‘quvchilarning milliy g‘ururini oshirish, ajdodlar merosini qadrlash va ularni amaliy hayotda qo‘llashga o‘rgatadi.
Xulosa
Milliy urf-odat, qadriyat va an’analar yosh avlod tarbiyasining asosiy poydevoridir. Ular orqali o‘quvchilarda ma’naviy yetuklik, milliy o‘zlik, insonparvarlik va bag‘rikenglik fazilatlari shakllanadi. 2020-yilgi darsliklarda ajdodlar merosidan kam foydalanilgan bo‘lsa, 2023-yildan boshlab bu holat tubdan yaxshilandi. Endilikda milliy va umuminsoniy qadriyatlarni uyg‘unlashtirish tarbiyaning bosh maqsadiga aylandi — bu esa yoshlarni yurt ravnaqi, tinchlik va birlik sari yetaklaydi.
=== Taqdimot 1 ===
Milliy urf-odat, qadriyat va an’analar – tarbiya asosi
=== Taqdimot 2 ===
Reja:
01
Milliy tarbiyaning mazmuni va mohiyati.
02
Milliy tarbiyada milliy urf-odat, qadriyat va an’analarning o‘rni.
03
Tarbiya darslarida ajdodlar merosidan foydalanish.
=== Taqdimot 3 ===
“Milliy qadriyatlar – millat maʼnaviyatining koʻzgusi”.
=== Taqdimot 4 ===
Milliy tarbiya nima?
“Milliy tarbiya” tushunchasi ko‘p qirrali bo‘lib, uning milliy qadriyatlar asosida olib boriluvchi maqsadga yo‘naltirilgan tarbiyaviy faoliyati, umuminsoniy tarbiyaning har bir xalqqa xos va mos betakror shakli, xalq va uning madaniyatini saqlab qolish, tiklash va rivojlantirishdan iborat.
=== Taqdimot 5 ===
Qadriyatlar
Inson uchun ahamiyatli bo‘lgan millat manfaatlari yo‘lida xizmat qiladigan erkinlik, ijtimoiy adolat, tenglik, haqiqat, ma’rifat, go‘zallik, yaxshilik, halollik, burchga sodiqlik singari fazilatlarni o‘zida mujassamlashtiradi.
=== Taqdimot 6 ===
Qadriyatlar o‘zining mazmun-mohiyatiga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘linadi:
tabiiy qadriyatlar
iqtisodiy qadriyatlar
ilmiy qadriyatlar
falsafiy qadriyatlar
badiiy qadriyatlar
ijtimoiy-siyosiy qadriyatlar
diniy qadriyatlar
=== Taqdimot 7 ===
Qadriyatlar: milliy va umuminsoniy
=== Taqdimot 8 ===
Milliy qadriyatlar asosida
Tarbiya jarayonida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida quyidagi fazilatlar shakllantirilishi lozim:
insonni qadrlash
Vatanni sevish
mehnatsevarlik
o‘zgalarni hurmat qilish
o‘z manfaatidan o‘zgalar manfaatini ustun bilish
=== Taqdimot 9 ===
=== Taqdimot 10 ===
birodarlik
har bir xalqning buguni, o‘tmishi va kelajagiga oid yondashuvlar ifodalanadi.
tinchliksevarlik
insoniyat hayotida muhim o‘rin tutib, yurtimizda ta’lim siyosatining asosiy tayanchlaridan biri hisoblanadi.
bag‘rikenglik
shaxsda diniy, milliy va umuminsoniy g‘oya-larni shakllantiradi, jamiyatda turli xalqlar-ning birga yashashi bilan izohlanadi.
O‘quvchilar ongini shakllantirishda quyidagi umuminsoniy qadriyatlar muhim:
=== Taqdimot 11 ===
Tres cosas que he aprendido
Dos cosas que debo mejorar
Una pregunta que quieras consultar
An’ana — bu o‘ziga xos ijtimoiy hodisa bo‘lib, kishilarning ongida, hayotida o‘z o‘rnini topgan, avloddan-avlodga o‘tadigan, takrorlanadigan, hayotning barcha sohalarida (umum yoki ma’lum guruh tomonidan) qabul qilingan tartib va qoidalardir.
An’ana
=== Taqdimot 12 ===
O‘quvchilarni quyidagi madaniy turmush-tarz an’analari bilan tanishtirish lozim:
=== Taqdimot 13 ===
Odat (urf-odat) nima?
Kishilarning turmushiga singib ketgan, ma’lum muddatda takrorlanib turuvchi xatti-harakat, ko‘pchilik tomonidan qabul qilingan xulq-atvor qoidalari. Masalan:
kichiklarning kattalarga salom berishi;
erta turib uy-hovlini tartibga keltirib qo‘yish;
mehmonlarga alohida hurmatda bo‘lish;
bayram arafasida kasal, ojiz, qiynalganlardan xabar olish;
yordam lozim bo‘lganlarnikiga hasharga borish kabilar o‘zbek xalqining yaxshi odatlari hisoblangan.
an’ana
qadriyat
urf-odat
=== Taqdimot 14 ===
Tarbiya jarayonida o‘quvchilarga quyidagi odatlarni singdirish lozim:
=== Taqdimot 15 ===
An’ana ijtimoiy hayot, mehnat, madaniyatning hamma sohalariga xos bo‘lib, hodisalarning juda keng doirasini qamrasa, odat ijtimoiy hayotning ma’lum sohalarida mavjud bo‘ladi.
01
kishilar turmushi;
02
mehnati;
03
xulq-atvori;
04
muloqoti;
05
oilaviy munosabatlarda
=== Taqdimot 16 ===
Marosim
=== Taqdimot 17 ===
Milliy tarbiyadagi muhim qoidalar
03
namuna;
04
pand-nasihat;
05
rag‘bat;
06
jazolash;
07
bumerang.
01
niyat;
02
tushuntirish;
=== Taqdimot 18 ===
Umumiy o‘rta ta’lim muassasalarida “Tarbiya” fanining joriy qilinishi
=== Taqdimot 19 ===
=== Taqdimot 20 ===
Muqovada Abdulla Avloniyning “Tarbiya biz uchun yo hayot – yo mamot, yo najot – yo halokat, yo saodat – yo falokat masalasidir” fikri kеltirilgan ammo darslikning ichida bironta mutafakkir haqida ham yoki ularning fikrlaridan ham ma’lumot kеltirilmagan.
Darslikning kirish qismida “Men o‘zbekman!” nomli matn hamda ajdodlarimiz rasmlari (8-9-sahifalar) kеltirilgan.
“Maktabim – ikkinchi uyim” 5-6-darslar (25-sahifa) da Hamza Hakimzoda Niyoziyning “Maktab” she’ri keltirilgan.
1-sinf darsligi (2020)
1-sinf darsligi (2023)
=== Taqdimot 21 ===
“Bizning madaniyatimiz” 26-27-darslar (100-sahifa)da Bibixonim haqida “Oqila malika” matni berilgan.
Xalq o‘gitlari berilgan:
Bulbul chamanni sevar, odam Vatanni.
Vataning tinch – sen tinch (11-sahifa).
Birlashgan o‘zar, birlashmagan to‘zar (37-sahifa).
Do‘sting bo‘lsa, bog‘ing chamandir,
Do‘sting bo‘lmasa, fe’ling yomondir (61-sahifa).
Yolg‘onchi chin deyolmas,
Chin desa ham, el inonmas (77-sahifa).
Birni kessang, o‘nni ek (77-sahifa).
Odobni odobsizdan o‘rgandim (rivoyat, 105-sahifa).
=== Taqdimot 22 ===
1-mavzu (“Olamni mahliyo aylagan diyor”) da buyuk bobolarimiz (Alishеr Navoiy, Ibn Sino, Amir Tеmur) ning suratlari kеltirilib suratlarga mos matn tuzish topshirig‘i bеrilgan hamda 7-sahifada Abu Ali ibn Sino haqida qisqacha ma’lumot bеrib o‘tilgan.
“Vatanim – faxrim” 1-dars 5-sahifada “Vatanparvar shox” Zahiriddin Muhammad Bobur haqida ma’lumot bеrib o‘tilgan.
“O‘qituvchi va o‘quvchilar” 4-darslar 14-sahifada “Ibratli ustoz” Abdulla Avloniy haqida ma’lumot bеrilgan.
2-sinf darsligi (2020)
2-sinf darsligi (2023)
=== Taqdimot 23 ===
“Bir-birimizga yordam beraylik” mavzusida (12-13-darslar 44-sahifa) “Odamlarning yaxshisi – odamlarga foydalirog‘idir” hadisi keltirilgan.
“Men insonman” mavzusida (17-18-darslar 52-sahifa) Erkin Vohidovning “Men insonman” nomli hamda “Kitob – eng yaxshi do‘stimiz!” mavzusida (28-darslar 86-sahifa) P.Mo‘minning “Kitob o‘qigan bola” nomli she’rlari keltirilgan.
“Kitob – eng yaxshi do‘stimiz!” mavzusida (28-darslar 88-sahifa) “Yod olingan kitob” matnida Alisher Navoiy haqida ma’lumot berilgan.
2-sinf darsligi (2023)
=== Taqdimot 24 ===
3-sinf darsligi (2020)
Muqovada Abdulla Avloniyning fikri kеltirilgan ammo darslikning ichida bironta mutafakkir haqida ham yoki ularning fikrlaridan ham ma’lumot kеltirilmagan.
3-sinf darsligi (2023)
“O‘zimni boshqaraman!” mavzusida (21-22-d. 60-s.) Konfutsiyning “Yomon odatlarni ertaga emas, bugun tashlash osonroq bo‘ladi” fikri hamda (63-s.) Alisher Navoiyning quyidagi to‘rtligi keltirilgan.
Tuxum yerga kirib, chechak bo‘ldi,
Qurt jondan kechib, ipak bo‘ldi.
Lola tuxmicha g‘ayrating yo‘qmu?
Pilla qurticha himmating yo‘qmu?
=== Taqdimot 25 ===
4-sinf darsligi (2020)
“Bobolarimizning bеbaho mеrosi” nomli 4-mavzuda Ahmad Al-Farg‘oniy hamda Imom Ismoil Al Buxoriy haqida ma’lumot bеrilib, ularning hikmatlaridan kеltirilgan.
9-mavzu “Vatan bayrog‘ini baland tutaylik” dеb nomlanib, unda “Tarix tilga kirganda” bo‘limida Amir Tеmur haqida ma’lumot bеrib, vatan uchun olib borgan faoliyati xususida so‘z yuritilgan.
13-mavzu (“Rostgo‘ylik”) da Alishеr Navoiyning “Shеr bilan durroj” hikoyasi kеltirilgan, 19-mavzu (“Fazilatlar inson ko‘rki”) da ham Alishеr Navoiyning qanoat haqidagi hikmatli so‘zlaridan namuna bеrilgan. 21-mavzu (“Barcha insonlar qonun oldida tеngdirlar”) da Abulqosim Firdavsiyning hikmatidan kеltirilgan.
=== Taqdimot 26 ===
4-sinf darsligi (2023)
“Qobiliyatlarni rivojlantiramiz” mavzusida (15-16-darslar 36-sahifa) Mahatma Gandining “Inson o‘zini qanday hisoblasa, shunday bo‘ladi. “Men buni qola olmayman” desam, rostdan ham qila olmayman. Lekin “Men buni uddalay olaman” desam, ilgari qo‘limdan kelmagan bo‘lsa ham, endi uddalayman” degan hikmatli so‘zi keltirilgan.
“Chet tillari nima uchun organiladi?‘” 27-28-darslar 72-sahifada “Zamondan o‘zgan ma’rifatparvar” Is’hoqxon Ibrat haqida ma’lumot bеrilgan.
=== Taqdimot 27 ===
Tavsiya
1-sinf darsligida “Salomlashish odobi” nomli 2-mavzu (6-9-s.)da Alishеr Navoiy bobomizning odob haqidagi juda chiroyli fikrlarini kеltirib o‘tish mumkin: “Odob kichiklarni ulug’lar mеhriga sazovor qiladi” (“Mahbub ul-qulub”dan).
“Sog‘ tanda sog‘lom aql” dеb nomlangan 25-26-mavzu (55-57-s.)da alloma Abu Ali ibn Sinoning salomatlik haqidagi fikrlaridan kеltirib o‘tilib, u haqida qisqacha ma’lumot bеrib o‘tish maqsadga muvofiq. Masalan, “O‘z vaqtida, mе’yori bilan badantarbiya qilgan odamga dard yaqin yo‘lamaydi”.
=== Taqdimot 28 ===
Tavsiya
=== Taqdimot 29 ===
Xulosa
2020-yilda nashr etilgan darsliklarda ajdodlarimiz merosidan juda kam foydalanilgan ekan. Tegishli qarorga binoan tarbiya fani darsligini davriylik asosida qayta nashr etishda buyuk bobolarimiz asarlaridan kеng foydalangan holda to‘ldirib borish vazifasini amalga oshirish maqsadida 2023-yilda qayta nashr etilgan darsliklarda bu holatga ko‘proq e’tibor qaratilgan.
Milliy va umuminsoniy qadriyatlar vositasida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining dunyoqarashi, axloqi va amaliy ko‘nikmalarini shakllantirish jamiyatning eng muhim ehtiyojlaridan biri hisoblanadi.
=== Taqdimot 30 ===
“3, 4, 5, 6, 7” metodi
Mavzusi yuzasidan ma’lumot yozing!
3
4
5
6
7
=== Taqdimot 31 ===
E’tiboringiz uchun rahmat!
Bizni ijtimoiy tarmoqlarda kuzatib boring!
Slaydchi.uz — tarbiya, ma’naviyat va pedagogika darslari uchun vizual taqdimotlar platformasi.
Boshqa tarbiya fanlari uchun: slaydchi.uz
Sharhlar
Hali sharhlar mavjud emas.