LISON UT TAYR – FALSAFIY MAJOZIY DOSTON

LISON UT TAYR – FALSAFIY MAJOZIY DOSTON

“Lison ut-tayr” – falsafiy-majoziy doston

Alisher Navoiyning “Lison ut-tayr” dostoni Sharq adabiyotining eng yirik falsafiy va majoziy asarlaridan biridir. Asar tasavvuf falsafasi, inson ma’naviy kamoloti, ilohiy ishq va haqiqat izlanishining badiiy ifodasidir. Navoiy bu doston orqali inson ruhining poklanish bosqichlarini, komillikka eltuvchi yo‘lning murakkab, ammo muqaddasligini timsollar orqali ifoda etgan.

1. “Lison ut-tayr” dostonining yaratilish tarixi va o‘rganilishi

Doston 1498-yilda yozilgan bo‘lib, u Farididdin Attorning “Mantiq ut-tayr” asariga ijodiy javob tarzida yaratilgan. Biroq Navoiy bu asarda taqlid qilmagan, balki o‘z falsafiy qarashlarini, turkiy tilda tasavvufiy ma’nolarni badiiy mukammallikda ifoda etgan. “Lison ut-tayr”ni o‘rganish 1920-yillarda boshlangan. E. Bertel’s, Vohid Zohidov, Izzat Sulton, Suyuma G‘anieva, Abduqodir Hayitmetov va boshqa olimlar asarni chuqur tahlil qilganlar.

2. Dostonning kompozitsion qurilishi va syujet yo‘nalishi

Asar an’anaviy tarzda hamd, munojot, na’t va to‘rt xalifaga (chahoryorlar) bag‘ishlangan madhiyalar bilan boshlanadi. So‘ngra Farididdin Attorga madh va Simurg‘ haqidagi asosiy voqea bayon etiladi. Doston “hikoya ichida hikoya” uslubida yozilgan bo‘lib, qushlarning Simurg‘ tomon yo‘lga chiqishi markaziy syujetni tashkil etadi.

• Hudhudning qushlarni Simurg‘ sari boshlashi;
• Qushlarning turli bahonalar bilan uzr aytishlari;
• Hudhudning ularni ruhiy kamolot sari da’vat etishi;
• Har bir qush timsoli orqali insoniy illatlarning ochilishi.

Dostonning kirish qismi 12 bob, asosiy qismi 148 bob, xotima qismi esa 21 bobdan iborat bo‘lib, umumiy 193 bobni tashkil etadi.

3. Dostondagi asosiy timsollar va ularning ramziy ma’nosi

Dostonning asosiy personajlari — qushlar, inson ruhining ramzidir. Har bir qush insondagi bir holat yoki xususiyatni ifodalaydi:

• To‘ti – xudbinlik, o‘zini ustun bilish;
• Tovus – g‘urur va kibr;
• Kabki dariy – nafs quli bo‘lish;
• Qarchig‘ay – jaholat va shuhratparastlik;
• Hudhud – ruhiy yo‘l ko‘rsatuvchi pir timsoli;
• Simurg‘ – haqiqat, komillik va ilohiy ishq ramzi.

Qushlarning Simurg‘ sari sayohati — bu inson ruhining ma’naviy sayohati, ya’ni “komil inson” darajasiga yetish jarayonidir.

4. Hikoyatlar tizimi va ularning ma’naviy mazmuni

Asarda 40 dan ortiq hikoyat mavjud bo‘lib, ular qushlarning bahonalariga javoban keltirilgan ibratli misollar sifatida beriladi. Eng mashhurlaridan biri — “Shayx San’on” hikoyatidir. Unda ilohiy ishq yo‘lida insonning sinovdan o‘tishi, nafsdan voz kechishi va ruhiy ozodlikka erishishi mavzulari yoritiladi.

“Shayx San’on” hikoyatida shayx nasroniy qizga oshiq bo‘lib, uning muhabbatini isbotlash uchun to‘rt shartni bajaradi: may ichish, zunnor bog‘lash, Qur’onni kuydirish va butparastlar diniga kirish. Bu jarayon insonning ruhiy sinovi va ishq yo‘lidagi o‘zini qurbon qilish ramzidir.

5. “Yetti vodiy” – ma’naviy kamolot bosqichlari

Dostonning xotima qismida tasavvufdagi yetti vodiy ta’limoti bayon etiladi, ular insonning komillikka erishish bosqichlarini anglatadi:

1. Ishq
2. Talab
3. Ma’rifat
4. Istig‘no
5. Tavhid
6. Hayrat
7. Faqr-u Fano

Bu yetti bosqich orqali ruhiy sayohat qilgan inson o‘z “men”ini yo‘qotib, ilohiy haqiqat bilan birlashadi — bu tasavvufdagi vahdat ul-vujud g‘oyasining badiiy ifodasidir.

6. Xulosa

“Lison ut-tayr” nafaqat diniy-tasavvufiy asar, balki insoniyatning ma’naviy uyg‘onishiga bag‘ishlangan falsafiy doston sifatida e’tirof etiladi. Unda ilohiy ishq, inson kamoloti, ruhiy sinovlar va komillikka eltuvchi yo‘l yuksak badiiyat bilan ifodalangan. Doston bugungi kunda ham inson ma’naviyatini tarbiyalovchi bebaho meros sifatida o‘rganilmoqda.

=== Taqdimot 1 ===
“Lison ut-tayr” – falsafiy-majoziy doston
=== Taqdimot 2 ===
REJA:
1. “Lison ut-tayr” dostonining yaratilish tarixi va o‘rganilishi
2. Dostonning kompozitsion qurilishi, syujet yo‘nalishi.
3. Dostondagi asosiy timsollar, ularning ramziylik xususiyatlari.
4. Hikoyatlar tasnifi va ularning umumiy mazmunga uyg‘unligi masalasi.
=== Taqdimot 3 ===
А.Navoiy o‘qigan kitoblar:
“Qur’oni karim”
“Guliston”
“Bo‘ston”
“Mantiq ut-tayr”
01.
02.
03.
04.
=== Taqdimot 4 ===
Turk nazmida chu men tortib alam,
Ayladim ul mamlakatni yakqalam…
Munchakim nazm ichra qildim ishtig‘ol,
Xotirimdin chiqmas erdi bu xayol.
Oltmishqa umr qo‘yg‘onda qadam,
Qush tilin sharh etgali yo‘ndum qalam.
=== Taqdimot 5 ===
“Lisonut-tayr”ni o‘rganish, u haqida tadqiqotlar yaratish 1920-yillardan boshlangan. 1927-yil E.Bertel’s tomonidan yozilgan “Navoiy va Attor” maqolasi dastlabki ishlardan sanaladi. Ungacha Yevropa va ayrim rus sharqshunosligida Navoiyning “Lisonut-tayr” dostoni – fors adabiyotining tarjimasi, shoirning o‘zi esa taqlidchilikda ayblagani bois Bertel’s “Mantiqut tayr” bilan “Lisonut-tayr”ni muqoyasa qildi.
=== Taqdimot 6 ===
“Lisonut-tayr”ni o‘rgangan adabiyotshunoslar:
Vohid Zohidov
Izzat Sulton
=== Taqdimot 7 ===
Suyuma G‘anieva
Abdurashid Abdug‘afurov
Abduqodir Hayitmetov
=== Taqdimot 8 ===
“Lison ut-tayr”dostoni:
Falsafiy
Majoziy
Irfoniy
Dostonda A.Navoiy majoziy obrazlar va ularning ramzli sarguzashtlari orqali butun borliq va ilohiyot haqidagi qarashlarini bayon etadi. Shuningdek, dostonda real hayot lavhalari, kishilarning xatti-harakati, fe’l-atvoridagi ijobiy va salbiy xususiyatlar ham tasvirlangan.
=== Taqdimot 9 ===
Doston an’anaga muvofiq muqaddima, hamd, munojot, Muhammad payg‘amabar (s.a.v) va ularning chahoryorlariga bag‘ishlangan na’tlar bilan boshlanadi. Dostonda hikoya ichida hikoya usulidan foydalanilgan. Qushlarning Simurg‘ tomon qilgan safari qoliplovchi hikoya bo‘lib, shu voqealar asosida keltiriladigan hikoyat, masal, latifalardan tuzilgan.
=== Taqdimot 10 ===
Dostonning kompozitsion qurilishi va syujet yo‘nalishi
Hudhudining qushlar bilan uchrashib, ularni Simurg‘ tomon boshlashi;
Qushlarning uzr aytishlari, hudhudning javobiga ibratli hikoyalar;
Qushlarning maqsad manziliga yetib kelishi;
Xotima.
Kirishi: An’anaviy hamd, na’t, choriyorlar madhi, Shayh Farididdin Attor madhi;
Yetti vodiy ta’rifi va ilova-hikoyatlar;
=== Taqdimot 11 ===
Dostonning muqaddimasi Alloh Hamdiga bag‘ishlangan. Mazkur bobda Navoiyning tabiat va ilohiyotning bir butunligi (vahdat ul-vujud) nazariyasiga asoslangan konsepsiyasi ham o‘zining qisqacha poetik ifodasini topgan. Shoirning fikricha, olamdagi barcha narsa, hodisa va o‘zgarishlarning ijodkori bo‘lgan Xudo o‘zi yaratgan narsalardan tashqarida emas, balki ular bilan birga, bir butun holda mavjuddir.
=== Taqdimot 12 ===
3–4-boblarida:
2-bobi munojot:
Bobda o‘tgan umrini sarhisob qilgan buyuk mutafakkirning o‘z-o‘zini taftish etishi, Yaratgan qoshida o‘zini behad gunohkor deb hisoblashi bilan bog‘liq fikrlar keltirib o‘tilgan.
Muhammad (s.a.v) payg‘ambar Rasuli akram madhi va me’roj tuni ta’rifi haqida so‘z boradi.
=== Taqdimot 13 ===
Hazrat Abu Bakr Siddiq madhi
Hazrat Umar Foruq madhi
Hazrat Usmon (r.a.) madhi
Hazrat Ali (r.a) madhi
5-6
7-8.
9-10.
11-12.
To‘rt xalifa – chahoryorlar tavsifiga bag‘ishlangan (5–12-boblar)
=== Taqdimot 14 ===
Dostonning 13-14-bobi buyuk forsigo‘y adib Farididdin Attor madhiga bag‘ishlangan
“Musibatnoma”
“Ilohiynoma”
“Ushturnoma”
“Haylojnoma”
“Tazkirat ul- avliyo”
“Mantiq ut-tayr”
=== Taqdimot 15 ===
Simurg‘ ta’rifi olti bob (15–20-boblar)
Dostonning asosiy qismi bosh qoliplovchi qissa: jahondagi barcha qushlarning yig‘ilib, martaba va fazilatlariga ko‘ra joy talashish voqeasidan boshlanadi. Bu yig‘inda behunar hunarmanddan, iste’dodsiz iste’dod sohibidan o‘zib ketish holatlari, har bir qush o‘zini eng yuqori joyga munosib deb bilishi, boshqalardan o‘zini ustun deb hisoblashi tufayli turli ixtilof va mojarolar paydo bo‘ladi.
=== Taqdimot 16 ===
21–31-bob suhbat va targ‘ibot
01
08
03
06
07
09
10
04
05
02
Hudhud
To‘ti
Tazarv
Tazarv
Kabutar
Bulbul
Qumri
Kaklik
Shohboz
Shunqor
=== Taqdimot 17 ===
Qushlar Hudhud boshchiligida yo‘lga tushadilar. Bir necha kun yo‘l yurgach, mashaqqatli safar ularni toliqtiradi, ortga qaytmoqchi bo‘ladilar va birin-ketin Hudhudga o‘z uzrlarini ayta boshlaydilar. Dostonda yo‘l qiyinchiliklariga chidolmay, uzr so‘ragan qushlar tartibi quyidagicha keltirilgan:
To‘ti, Tovus, Bulbul, Qumri, Kabutar, Kabki dariy, Tazarv, Qarchig‘ay, Shunqor, Burgut, Kuf (boyo‘g‘li), Humoy, O‘rdak va Tovuq.
=== Taqdimot 18 ===
Axloqiy ruhdagi hikoyatlar 41 bobni, ya’ni 32–73-boblarni tashkil etadi
Qushlar va Hudhud munozarasida ma’naviy kamolotga to‘sqinlik qiluvchi turli axloqiy illatlarni tanqid ostiga olingan.
To‘ti- xudbin, shaxsiyatparast; Tovus va Tazarv- mag‘rurlanish, kibr; Kabki dariy va Kuf – nafs quli; Qarchig‘ay- johillik, shuhratparast.
=== Taqdimot 19 ===
74–76-boblarda Hudhudning tanqidlari tufayli o‘z qusurlaridan ogoh bo‘lgan qushlar buncha kamchilik va ojizliklar bilan qanday qilib Simurg‘ga yetishish mumkinligi haqida so‘raydilar.
79-bobda Hudhud faqat Ishq ularni maqsad manziliga yetkazishi mumkinligini aytib, dostondagi eng katta va alohida mavqega ega bo‘lgan “Shayx San’on” haqidagi hikoyatni so‘zlab beradi.
=== Taqdimot 20 ===
Tarso qizi shayx ishqining dalili sifatida unga to‘rt shartni bajarishi va ikki jurmona (jarima) to‘lashi kerakligini aytadi. Aytilgan to‘rt shart quyidagilar edi:
1) may ichmoq;
2) zunnor bog‘lamoq;
3) Qur’onni o‘tda kuydirmoq;
4) butparastlar diniga kirmoq.
=== Taqdimot 21 ===
Qushlar va Hudhud o‘rtasidagi savol-javoblar tasavvuf ta’limoti bilan bog‘liq ayrim nazariy va amaliy masalalar (pir va murid munosabatlari, tariqat va uni ado etish, tavba va gunoh va b.) muhokamasi tashkil topgan.
80–148-boblar
(68 bob)
=== Taqdimot 22 ===
119-bobi hikoyatidan chiqqan xulosa:
“Uch kishi borki, Alloh ularning duosini qabul qilmaydi:colleagues chatting work full shot
Xaroba uyga kirib yotgan kishi (panohingda asragin, degan duoga quloq yo‘q). 2. Yo‘l ustida yotgan kishi (o‘zing asra deganini). 3. Ulovini qo‘yib yuborib, Allohdan yo‘qolmasligini so‘ragan kishi”.
=== Taqdimot 23 ===
Yetti vodiy
Ishq
Talab
Ma’rifat
Istig‘no
Tavhid
Hayrat
Faqr-u Fano
=== Taqdimot 24 ===
172-bobdan doston xotimasi boshlanadi. Xotima tariqatdagi yetti vodiyga bag‘ishlangan munojotlar, shoirning o‘z asariga bo‘lgan munosabati, asarda qo‘llanilgan taxallus masalasi, Sulton Husaynga madhiya va asarning yozilish sanasiga bag‘ishlangan boblardan iborat.
=== Taqdimot 25 ===
Har parishon so‘zki yozdim, yo karim,
Barchadin astag‘firillo, al-azim,
Dostonning yakunlovchi 193-bobi “Bu nazm tarixi guftori va o‘zining aste’fo va istig‘fori” deb nomlangan.
=== Taqdimot 26 ===
E’tiboringiz uchun rahmat!
Bizni ijtimoiy tarmoqlarga kuzatib boring!

📘 “Lison ut-tayr” – falsafiy-majoziy doston taqdimotini Slaydchi.uz saytida to‘liq yuklab oling.

Slaydchi.uz — adabiyot, tarix va falsafa fanlari bo‘yicha interaktiv taqdimotlar uchun platforma.