Kislorod mavzusini o‘qitish metodikasi

=== Taqdimot: Kislorod mavzusini o‘qitish metodikasi.pptx ===

=== Slayd 1 ===
Kislorod mavzusini o‘qitish metodikasi

=== Slayd 2 ===
Reja:
1. Kislorodning davriy sistemadagi o‘rni D.I. Mendeleev davriy sistemasida kislorodning joylashuvi va asosiy xususiyatlari.
2. Laboratoriyada kislorod olish usullari. Kislorodni laboratoriya sharoitida qanday qilib ajratib olish mumkinligi haqida ma’lumotlar
3. Fizik va kimyoviy xossalari. Kislorodning fizik xususiyatlari (rang, hid, zichlik) va kimyoviy reaksiyalarga kirishish qobiliyati.
4. O‘qitish metodikasi. Kislorod mavzusini maktabda o‘qitishda qo‘llaniladigan eng samarali usullar va yondashuvlar.

=== Slayd 3 ===
Kislorodning D.I. Mendeleev davriy sistemasidagi o‘rni
Elektron konfiguratsiyasi: 1s², 2s², 2p⁴. Tashqi elektron qavatida 6 ta elektron mavjud. Oltinchi guruhning asosiy guruhcha elementlari: kislorod, oltingugurt, selen, tellur va poloniy.
Kislorodning D.I. Mendeleev davriy sistemasidagi o‘rni

=== Slayd 4 ===
Kislorodning kashf etilishi va tabiatda tarqalishi
Kislorod 1774-yilda ingliz olimi Jozef Pristli tomonidan simob oksidini qizdirish orqali kashf etilgan. Bu kashfiyot kimyo fanida inqilobiy ahamiyatga ega bo‘ldi.
Jozef Pristli (1733-1804)

=== Slayd 5 ===
Kislorod tabiatda juda keng tarqalgan:
Yer po‘sti: massasi bo‘yicha 47.2% ni tashkil etadi (eng ko‘p tarqalgan element).
Suv, minerallar, tog‘ jinslari: ularning tarkibida muhim komponent sifatida uchraydi.
Atmosfera: hajm jihatidan 20.9%, massa jihatidan 23.2% ni tashkil etadi.
Tirik organizmlar: o‘simliklar biokimyosining 45% ni, inson tana massasining esa 65% ni tashkil qiladi.

=== Slayd 6 ===
Kislorodning izotoplari va tabiatdagi roli
Kislorod tabiatda uch xil barqaror izotop shaklida uchraydi:
Kislorod-16 99,79
Kislorod-16 0,03
Kislorod-18 0,21
Kislorod shuningdek, Yer po‘stidagi mingdan ortiq tog‘ jinslari va minerallarning tarkibiy qismi hisoblanadi.
Tabiatdagi roli
Hayotiy zarur element: barcha tirik organizmlar uchun nafas olish jarayonida muhim.
Fotosintez: yashil o‘simliklar karbonat angidrid va suvdan kislorod ishlab chiqaradi, bu esa Yer atmosferasidagi kislorod muvozanatini saqlaydi.
Ozon qatlami: stratosferadagi ozon (O₃) qatlami Yer yuzasini ultrabinafsha nurlanishdan himoya qiladi.

=== Slayd 7 ===
Kislorodning asosiy fizik xossalari
Rangsiz, hidsiz, ta’msiz gaz
Oddiy sharoitda kislorod molekulyar holatda (O₂) mavjud bo‘lib, ko‘zga ko‘rinmaydi, hid va tamga ega emas.
Havodan biroz og‘irroq
Kislorodning zichligi 1.429 g/l ni
tashkil etadi, bu havoning o‘rtacha
zichligidan biroz yuqori.
Suvda kam eriydi
0°C da 100 ml suvda atigi 49 ml kislorod eriydi, bu suv organizmlarining hayot faoliyati uchun yetarli.
Allotropik modifikatsiyalar
Kislorod tabiatda ikki xil allotropik shaklda uchraydi: molekulyar kislorod (O₂) va ozon (O₃).

=== Slayd 8 ===
Kimyoviy faolligi va havo tarkibi. Kislorodning kimyoviy xossalari
Kislorod kimyoviy jihatdan juda faol element bo‘lib, ko‘plab moddalar bilan reaksiyaga kirishadi.
Metall va metallmaslar bilan oksidlar hosil qiladi (yonish).
Organik moddalarni oksidlab energiya ajratib chiqaradi.
Havo tarkibi
Atmosfera havosi asosan kislorod va azotdan iborat.
21% kislorod (hayot uchun muhim), 78% azot (inert gaz),
1% boshqa gazlar (argon, karbonat angidrid, neon, geliy, metan va boshqalar)

=== Slayd 9 ===
Laboratoriyada kislorod olish usullari
Laboratoriya sharoitida toza kislorod olish uchun turli usullar qo‘llaniladi. Eng keng tarqalgan usullardan biri kaliy permanganatning termik parchalanishidir.
Kaliy permanganatdan kislorod olish:
Kaliy permanganat (KMnO₄) qizdirilganda, u marganets (IV) oksidi (MnO₂), kaliy manganat (K₂MnO₄) va kislorod (O₂) gaziga parchalanadi.

=== Slayd 10 ===
O‘qitish metodikasiga tavsiyalar
Vizualizatsiya
Kislorodning tabiatdagi tarqalishi, fotosintez jarayonini animatsiyalar va videolar orqali ko‘rsatish.
Interfaol usullar
Mavzu bo‘yicha viktorinalar, guruh ishlarini tashkil etish, munozaralar o‘tkazish.
Amaliy mashg‘ulotlar Kislorodni laboratoriyada olish va uning xossalarini o‘rganish bo‘yicha tajribalar o‘tkazish.
Kislorod mavzusini o‘qitishda o‘quvchilarni faol ishtirok etishga undash, ularning qiziqishini oshirish va nazariy bilimlarni amaliy ko‘nikmalar bilan bog‘lash muhim ahamiyatga ega.

=== Slayd 11 ===
Kislorod: Olinishi, Xossalari va Qo‘llanilishi

=== Slayd 12 ===
Kislorodni Laboratoriyada Olish
1. Kaliy permanganat (KMnO₄) parchalash
Quruq kaliy permanganatning ikki grammga yaqinini probirkada qizdirish natijasida kaliy manganat (K₂MnO₄), marganes(IV)-oksid (MnO₂) va kislorod (O₂) ajralib chiqadi. Ajralib chiqqan gazning gugurt alangasi yordamida yorqinroq yonishi kislorod mavjudligini tasdiqlaydi.
2. Kaliy xlorat (KClO₃) parchalash
Bertolle tuzi deb ham ataluvchi kaliy xlorat qizdirilganda kaliy xlorid (KCl) va toza kislorodga (O₂) parchalanadi. Bu reaksiya toza kislorod olish uchun muhim ahamiyatga ega.
3. Natriy nitrat (NaNO₃) parchalash
Natriy nitratni isitish orqali ham natriy nitrit (NaNO₂) va kislorod olinadi. Bu usul ham laboratoriyada toza kislorod hosil qilish imkonini beradi.

=== Slayd 13 ===
Sanoatda kislorodni olishning eng arzon va qulay usuli havodan ajratib olishdir.
Havo suyuqlantirish va fraksiyalash
Havo yuqori bosim ostida sovitilib, suyuqlantiriladi.
Suyuq havo fraksiyali haydash yo‘li bilan tarkibiy qismlarga (azot, kislorod, argon) ajratiladi.
Bu usul toza kislorodni katta miqdorda olish imkonini beradi.
Kislorodni sanoatda olish

=== Slayd 14 ===
Sanoatda kislorodni olishning eng arzon va qulay usuli havodan ajratib olishdir.
Havo suyuqlantirish va fraksiyalash
Havo yuqori bosim ostida sovitilib, suyuqlantiriladi.
Suyuq havo fraksiyali haydash yo‘li bilan tarkibiy qismlarga (azot, kislorod, argon) ajratiladi.
Bu usul toza kislorodni katta miqdorda olish imkonini beradi.
Kislorodni sanoatda olish

=== Slayd 15 ===
Suv (H₂O) elektr toki yordamida vodorod (H₂) va kislorodga (O₂) parchalab olinadi.
Bu usul yuqori tozalikdagi kislorod ishlab chiqarishda qo‘llaniladi.
Suvni elektrolizlash usuli

=== Slayd 16 ===
Kimyoviy reaksiyalar orqali kislorod olish
Baʼzi peroksidlar va karbonat angidrid (CO₂) ishtirokidagi reaksiyalar ham kislorod olishda qo‘llaniladi.
Natriy peroksid + karbonat angidrid
Natriy peroksid (Na₂O₂) karbonat angidrid bilan reaksiyaga kirishib, natriy karbonat (Na₂CO₃) va kislorod hosil qiladi.
Kaliy peroksid + karbonat angidrid
Xuddi shunga o‘xshash, kaliy peroksid (K₂O₂) ham karbonat angidrid bilan reaksiyaga kirishganda kaliy karbonat (K₂CO₃) va kislorod (O₂) ajraladi.
Bu reaksiyalar ayniqsa yopiq tizimlarda, masalan, suv osti kemalarida yoki kosmik kemalarda havo tarkibini tozalash va kislorod yetkazib berish uchun qo‘llaniladi.

=== Slayd 17 ===
Kislorodning kimyoviy xossalari
Kislorodning kimyoviy xossalari uning elektron tuzilishi va davriy sistemadagi o‘rni bilan belgilanadi.
Reaktivlik
Ftoridandan keyingi ikkinchi eng reaktiv element.
Ko‘pgina metallar va metallmaslar bilan reaksiyaga kirishadi.
Reaksiyalar misollari
Oltingugurt (S): S + O₂ → SO₂ (oltingugurt(IV)-oksid)
Fosfor (P): 4P + 5O₂ → 2P₂O₅ (fosfor(V)-oksid)
Vodorod sulfid (H₂S): 2H₂S + 3O₂ → 2SO₂ + 2H₂O
Ammiak (NH₃): 4NH₃ + 3O₂ → 2N₂ + 6H₂O (katalizator qatnashmasa)

=== Slayd 18 ===
Kislorodning metallar bilan reaksiyalari
Neptune stats
Kislorod ko‘pgina metallar bilan turli xil oksidlarni hosil qilib reaksiyaga kirishadi.
Litiy (Li)
Litiy kislorod bilan reaksiyaga kirishib, litiy(I)-oksid (Li₂O) hosil qiladi. Bu reaksiya juda faol kechadi.
Magniy (Mg)
Magniy yorqin olov bilan yonib, magniy(II)-oksid (MgO) hosil qiladi, bu reaksiya ko‘p issiqlik ajratadi.

=== Slayd 19 ===
Natriy (Na)
Natriy kislorodda yonganda natriy peroksid (Na₂O₂) hosil bo‘ladi, chunki natriy juda reaktiv metalldir.
Kalsiy (Ca)
Kalsiy ham kislorod bilan reaksiyaga kirishib, kalsiy(II)-oksid (CaO) hosil qiladi.

=== Slayd 20 ===
Murakkab birikmalarning kislorod bilan reaksiyalari
Kislorod nafaqat oddiy moddalar bilan, balki murakkab birikmalar bilan ham reaksiyaga kirishadi.
Temir (Fe) oksidlari
Temir kislorod taʼsirida temir(II)-oksid (FeO), temir(III)-oksid (Fe₂O₃) va temir(II,III)-oksid (Fe₃O₄) kabi turli oksidlarni hosil qilishi mumkin. Zanglash ham kislorod ishtirokida sodir bo‘ladi.
Azot (N) oksidlari
Azot kislorod bilan reaksiyaga kirishib, azot(II)-oksid (NO), azot(III)-oksid (N₂O₃) va azot(V)-oksid (N₂O₅) kabi birikmalarni hosil qiladi, ayniqsa yuqori haroratlarda.

=== Slayd 21 ===
Organik birikmalarning yonishi
Organik kimyoda kislorodning eng muhim reaksiyalaridan biri — bu yonish reaksiyalari.

=== Slayd 22 ===
Kislorodning qo‘llanilishi
Kislorodning muhim xossalari uni turli sohalarda ajralmas gazga aylantiradi.
Metallurgiya sanoati
Metallarni qayta ishlashda, payvandlashda, kesishda va metallarni eritish jarayonlarida kislorodning o‘rni beqiyosdir.
Tibbiyot
Nafas olish yetishmovchiligi bo‘lgan bemorlarni davolashda, jarrohlik operatsiyalarida va tez yordam xizmatlarida kislorod ballonlaridan foydalaniladi.

=== Slayd 23 ===
Kosmik soha
Suyuq kislorod kosmik kemalar uchun yonilg‘i oksidlovchisi sifatida qo‘llaniladi. Kosmonavtlar uchun yashash tizimlarida ham muhim.
Kimyo sanoati
Kimyoviy moddalar ishlab chiqarishda oksidlovchi sifatida ishlatiladi, masalan, azot kislotasi va oltingugurt kislotasi sintezida.

=== Slayd 24 ===
Kislorod: hayot manbai va uning tozaligi
Atmosferaning 21%ni tashkil etuvchi kislorod, nafas olish, yonish va ko‘plab kimyoviy jarayonlar uchun zarur.
U tibbiyotda, sanoatda va kundalik hayotda keng qo‘llaniladi.
Havoning tozaligi joylashuvga bog‘liq:
Dengiz ustida – eng toza havo.
O‘rmon va adir qirlari ustida – dengizdan 10 barobar toza.
Qishloq ustida – undan 10 barobar toza.
Shahar ustida – 35 barobar notoza.
Ishlab chiqarish maydonlari ustida – shahardan 150 barobar notoza, tarkibida karbonat angidrid, is gazi, vodorod sulfid kabi gazlar mavjud.

=== Slayd 25 ===
Atmosfera qatlamlari: yerning himoya qal’asi
Troposfera
Mezosfera
Ekzosfera
Termosfera
Stratosfera

=== Slayd 26 ===
Ozon Qatlami (O₃): Sayyoramizning Qalqoni
Ozon qatlami stratosferada joylashgan bo‘lib, ultrabinafsha (UB) nurlarini yutib, Yer yuzasiga yetib kelishining oldini oladi.
Uning o‘rtacha qalinligi atigi 0.12 millimetrni tashkil etadi, ammo bu juda muhimdir.
Ozon qatlami yupqalashganda, UB nurlari ko‘proq Yerga o‘tib, iqlim o‘zgarishlariga va inson salomatligiga zarar yetkazadi.

=== Slayd 27 ===
Oksidlar: kimyoviy dunyoning asosiy toshlari
Temir Oksidlari
Temir (II) oksidi (FeO) va Temir (III) oksidi (Fe₂O₃) — zang tarkibiga kiruvchi va qizil-qo‘ng‘ir rangdagi moddalar.
Mis Oksidi
Mis (II) oksidi (CuO) — qora rangli, qattiq modda, rangli metall birikmasi.
Kaliy Oksidi
Kaliy oksidi (K₂O) — oq rangli, qattiq modda, suv bilan reaksiyaga kirishib kaliy gidroksidini hosil qiladi.
Uglerod (IV) Oksidi
Karbonat angidrid (CO₂) — rangsiz gaz, fotosintez va nafas olishda muhim.

=== Slayd 28 ===
Kislorodning kimyoviy xossalari va organik birikmalar
Kislorod metallar bilan reaksiyaga kirishib, asosiy oksidlar hosil qiladi. Masalan, kaliy bilan reaksiyaga kirishib kaliy oksidi (K₂O) hosil qiladi. Keyinchalik kaliy oksidiga karbonat angidrid qo‘shilganda kaliy karbonati (K₂CO₃) hosil bo‘ladi.
Kislorod uglerod bilan birikib, uglerod (IV) oksidi (CO₂) va uglerod (II) oksidi (CO) kabi muhim gazlarni hosil qiladi. Oltingugurt (IV) oksidi (SO₂) rangsiz uchuvchan suyuqlik bo‘lib, kislotali yomg‘irlarga sabab bo‘ladi.

=== Slayd 29 ===
O‘zgaruvchan valentlikka ega elementlar
s
Temir
Fe₂O₃ (Temir (III) oksidi)
Qizil-qo‘ng‘ir rangli modda, zangning asosiy tarkibiy qismi.
Temir
FeO (Temir (II) oksidi)
Qora rangli kukun, havoda tez oksidlanadi.
Alyuminiy
Al₂O₃ (Alyuminiy oksidi)
Oq rangli, juda qattiq modda, korund va ba’zi minerallar tarkibida.
Vodorod
H₂O₂ (Vodorod peroksid)
Rangsiz suyuqlik, kuchli oksidlovchi, dezinfeksiyalashda ishlatiladi.

=== Slayd 30 ===
E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT!
Bizni ijtimoiy tarmoqlarda kuzatib boring!

Slaydchi.uz — tarix, metodika va fan taqdimotlari uchun vizual platforma.

Boshqa darslar uchun: slaydchi.uz