ISLOM MA’RIFATCHILIGI VA RATSIONALISTIK TAFAKKUR RIVOJI

ISLOM MA’RIFATCHILIGI VA RATSIONALISTIK TAFAKKUR RIVOJI

Islom ma’rifatchiligi va ratsionalistik tafakkur rivoji

Islom ma’rifatchiligi inson tafakkurining eng yuksak bosqichlaridan biridir. U diniy e’tiqod bilan bir qatorda ilmiy tafakkur, mantiq va aqlni ham yuksak qadrlagan. Ushbu davrda musulmon olimlari Tavhid ta’limotini nafaqat iymon, balki ilm va mantiqiy dalillar orqali asoslashga intildilar. Shu tariqa, islom dunyosida ratsionalistik tafakkur shakllandi va fanlar taraqqiyotining asosiga aylandi.

Mantiqiy tafakkur ehtiyoji

Inson tafakkurining rivojlanishi uchun sabab-oqibat aloqalarini anglash muhimdir. Mantiqiy tafakkur — bu mavjud bilimlarni qiyoslash va tahlil qilish orqali yangi xulosalar chiqarish jarayonidir. Alloh taolo insonni tafakkur qilishga, haqiqatni aql bilan anglashga undagan. Shu bois, mantiqiy tafakkur islom ilm-fanining ajralmas qismiga aylandi.

Imonning ikki darajasi: taqlidiy va tahliliy

• Taqlidiy imon — chuqur anglanmagan, faqat ibrat asosidagi e’tiqod bo‘lib, u insonni botil yo‘llarga og‘ish xavfidan xoli qilmaydi.
• Tahliliy imon — bilim va tafakkur asosida shakllangan, mohiyatan anglab yetilgan e’tiqoddir. Bu darajaga yuksak ma’naviyat egalari — orif insonlar erishadi.

Islom ma’rifatchiligi bosqichi

X–XI asrlarda shakllangan islom ma’rifatchiligi — bu ilmiy tafakkur, mantiq va aqlga tayanib, Tavhid haqiqatini isbotlovchi davr edi. Ushbu davrning allomalari ilmni faqat diniy bilim sifatida emas, balki borliqni anglash vositasi sifatida ko‘rdilar. Islom ma’rifatchiligi insoniyatning ilmiy tafakkurini yuksaltirgan va mintaqaviy madaniyatni boyitgan ulug‘ harakat edi.

Borliq haqiqatini anglab yetish yo‘nalishlari

Bu bosqichda haqiqatni anglashda aql va mantiqqa tayanish markaziy o‘ringa chiqdi. Shu davrda Imom Abu Hamid G‘azzoliy va Umar Xayyom kabi mutafakkirlar turli yo‘nalishlarni shakllantirdilar — biri diniy falsafani, ikkinchisi esa ilmiy-ratsional tafakkurni rivojlantirdi.

Kalom ilmi — aql va e’tiqod uyg‘unligi

Kalom — bu islom falsafasining muhim sohasi bo‘lib, u naqliy (vahiy asosidagi) va aqliy (mantiqiy) bilimlarning uyg‘unligini ta’minlaydi. Kalom ilmining dastlabki oqimlaridan mo‘tazila aqlni din talqinida asosiy mezon sifatida ilgari surdi. Keyinchalik ash’ariya va moturidiya maktablari bu yo‘nalishni yanada boyitdilar, aql va e’tiqod o‘rtasidagi muvozanatni yaratdilar.

Naqliy va aqliy bilimlar

• Naqliy bilimlar — ilohiy manbalar, Qur’on va hadis orqali yetib kelgan ma’lumotlar.
• Aqliy bilimlar — inson tafakkuri orqali hosil qilingan bilimlar. Ular kuzatuv, tahlil, mantiqiy fikrlash, amaliy tajriba asosida shakllanadi.

Forobiy va fozil shahar g‘oyasi

Abu Nasr Forobiy “fozil shahar” konsepsiyasini ilgari surib, insonlar haqiqiy baxtga erishish yo‘lida bir-birlariga yordam berishlari zarurligini ta’kidlagan. Uning bu g‘oyalari bugungi fuqarolik jamiyati tushunchasiga uyg‘un keladi. Har bir insonning ma’naviy kamoloti jamiyat yuksalishining asosidir.

Botiniya yo‘nalishi va “Rasoili Ihvon-us-Safo”

Botiniya — borliq haqiqatini ichki, ruhiy tahlil orqali anglashga qaratilgan yo‘nalishdir. Bu oqim Ismoiliya falsafasiga asoslanib, bilimni zohiriy (tashqi) va botiniy (ichki) darajalarga ajratgan. Eng mashhur manbasi — X asrda yozilgan “Rasoili Ihvon-us-Safo” (“Pok birodarlar risolalari”) bo‘lib, 52 risoladan iborat ushbu asar islomgacha bo‘lgan ilmiy merosni chuqur tahlil etgan.

Xulosa

Islom ma’rifatchiligi – bu aql, mantiq, tafakkur va iymon uyg‘unligiga asoslangan ilmiy-falsafiy davrdir. U insoniyatni diniy aqidaparastlikdan ilmiy tafakkur sari yetakladi. Ratsionalistik tafakkur tufayli Sharq dunyosi matematika, falsafa, mantiq, tibbiyot va astronomiyada yuksak cho‘qqilarga erishdi. Bugungi kunda ham bu davrning ilmiy merosi zamonaviy tafakkur rivojining poydevori bo‘lib xizmat qilmoqda.

=== Taqdimot 1 ===
Islom ma’rifatchiligi va ratsionalistik tafakkur rivoji
=== Taqdimot 2 ===
Mantiqiy tafakkur ehtiyoji
01
REJA:
Islom ma’rifatchiligi bosqichi
02
Borliq haqiqatini anglab yetishning turli yo‘nalishlari
03
=== Taqdimot 3 ===
Mantiqiy tafakkur ehtiyoji
Alloh taolo Qur’oni karim orqali marhamat etgan mukammal Tavhid ta’limotini ahli bashar tomonidan anglab yetishning ilk pog‘onasi bo‘lmish Sunna bosqichi o‘zining inkor etib bo‘lmaydigan fazilat va yutuqlariga ega ekanligi oldingi bobda qayd etib o‘tildi.
=== Taqdimot 4 ===
Taqlidiy imon
Ilm darajasiga ko‘tarilmagan, mohiyatan anglab yetilmagan, faqat ibrat asosidagi e’tiqod bo‘lib, uning egalari turli botil yo‘nalishlar va aqidaparastlik ta’siriga oson berilish xavfidan xoli emaslar.
=== Taqdimot 5 ===
Tahliliy imon
Chuqur bilim va tafakkur natijasida shakllangan, yuksak ma’naviyat egalari, orif insonlarga xos mohiyatan anglab yetilgan e’tiqod.
=== Taqdimot 6 ===
Mantiqiy tafakkur
Asosiy tafakkur turlaridan, sabab-oqibat bog‘lanishlari asosida fikr yuritish. Insonning o‘zi bilgan narsalarini o‘zaro fikriy qiyoslash va tahlil qilish orqali hosil qilgan bilimlari mantiqiy bilim deyiladi.
=== Taqdimot 7 ===
Islom ma’rifatchiligi bosqichi
Milliy ma’naviyatimizning Islom mintaqa madaniyati doirasidagi takomilining ikkinchi bosqichi va yetakchi tamoyillaridan biri, X-XI asrlarda o‘zining eng yuksak takomilini namoyon qilgan va Tavhid Haqiqatini mantiqiy tafakkur darajasida anglab yetishga erishilgan bu tamoyilni Ilm ma’rifati deb ta’riflash joizdir. “Islom ma’rifatchiligi” – insoniyat anglab yetgan barcha mavjud bilimlar mohiyatan Tavhid e’tiqodiga muvofiq ekanligini ilm va mantiqiy tahlil vositasida isbot qilishga qaratilgan turli yo‘nalishdagi qomusiy allomalar guruhining umumiy faoliyatini anglatadi.
=== Taqdimot 8 ===
=== Taqdimot 9 ===
Borliq haqiqatini anglab yetishning turli yo‘nalishlari
Ikkinchi bosqichda aqlga, mantiqiy tafakkurga tayanish natijasida haqiqatni anglab yetishning turli muvoziy (parallel) yo‘nalishlari shakllana boshladi.
Ushbu davrning eng nufuzli namoyandalaridan bo‘lmish Imom Abu Hamid G‘azzoliy (1058-1111) hamda mutafakkir shoir va olim Umar Xayyom (1048-1122) sanab o‘tgan yo‘nalishlarning o‘ziga diqqat qaratsak, kifoya qilsa kerak.
=== Taqdimot 10 ===
=== Taqdimot 11 ===
Kalom (ilmi) – Naqliy va aqliy bilimlar uyg‘unligiga tayangan xos islom falsafasi va ilohiyot ilmi. Kalom ilmining dastlabki yirik oqimi bo‘lgan mo‘tazila din aqidalarini aql tarozisida o‘lchab talqin etishga asoslangan edi, bu oqim vakillari islomning eng muhim ikki masalasi – Adolat va Tavhid tushunchalari talqinida shu darajada ilgari ketdilarki, ular izidan islom ma’rifatchiligining buyuk to‘lqini kelishi davrning mantiqiy taqozosi bo‘lib qoldi. Islomning mo‘tazila talqini  Xalifa Ma’mun (813-833) zamonida rasmiy ta’limotga aylanib, hatto uning qarashlariga qo‘shilmagan ruhoniylar tazyiq ostiga olina boshlandi. Bu holat to 849-yilda xalifa Mutavakkil (847-866) bunday bahslarni taqiqlash haqida farmon chiqarguncha davom etdi.
=== Taqdimot 12 ===
X asrga kelib, kalom ilmining ashariya va moturidiya oqimlari shakllandi. Kalom falsafasi Tavhid ta’limotini mintaqadagi barcha eski aqidalar majmuidan har tomonlama ustunligini aql va mantiq qudrati bilan isbotlab bergach, islomning ma’naviy mavqei beqiyos yuksalib ketdi, shu bilan birga Qur’oni karim oyatlarida ta’kidlangan tarixiy tadrijiylik qoidasi chuqurroq idrok etila boshlandi. Allohning oxirgi kitobi keltirgan ma’naviy boylikni teran anglab yetish uchun islomgacha yaratilgan butun madaniy merosni chuqur o‘rganish va to‘g‘ri talqinda o‘zlashtirish lozimligi ma’lum bo‘lib qoldi.
=== Taqdimot 13 ===
=== Taqdimot 14 ===
Naqliy bilimlar – ilohiy kitoblar orqali yoki turli yo‘llar bilan (asosan, yozma manbalarda) o‘tmish ajdod-lardan yetib kelgan bilimlar.
Aqliy bilimlar – inson o‘z tafakkuri bilan yetishgan bilimlari. Ular ham o‘z navbatida bir nechta turga bo‘linadi:
hayotni kuza-tib va tahlil etib hosil qilingan bilimlar
mantiqiy,  ya’ni bilgan narsalarini o‘zaro fikriy qiyoslash va tahlil qilish orqali hosil qilingan bilimlar
amaliy faoliyat jarayonida va yoki o‘rganish bilan hosil qilingan malaka va ko‘nikmalar shaklidagi bilim.
=== Taqdimot 15 ===
Abu Nasr Forobiy talqinida «Inson-lari haqiqiy saodatga eri-shish yo‘lida bir-biriga yordam berish uchun birlashgan shahar”. Har bir inson Haq oldidagi mas’uliyatini to‘g‘ri anglab, kamolot sari o‘zi intilar ekan, o‘zgalarning ham xuddi shunday intilishiga ko‘makdosh bo‘lishga astoydil urinsa, natijada “fozil shahar” (jamiyat, millat, mamlakat) vujudga keladi. Ulug‘ allomaning bu qarashlari bugungi kundagi “fuqarolik jamiyati” tushun-chasini mukammal ifodalaydi.
Fozil shahar
=== Taqdimot 16 ===
=== Taqdimot 17 ===
Botiniya – Islom ma’rifatchiligi bosqichida shakllangan Borliq haqiqatini idrok etishga oid yana bir yirik yo‘nalish bo‘lib, uning asosida ismoiliya bid’ati yotadi. Ismoiliya bid’ati targ‘ibotchilari o‘zlarining murakkab falsafiy tizimini ishlab chiqib, shu asosda bilimni zohiriy (tashqi) va botiniy (ichki) darajaga ajratdilar. Zohiriy bilim avom uchun mo‘ljallangan bo‘lib, asosan shia mazhabi shariat ahkomlariga mos kelardi. Botiniy bilim esa faqat tanlangan tor doira – xoslar orasidagina tarqalishi nazarda tutilar va borliqni idrok etishning murakkab falsafiy tizimidan iborat edi.
=== Taqdimot 18 ===
Botiniy bilimlar qomusi sifatida shuhrat qozongan buyuk meros – X asrda yaratilgan 52 risoladan iborat “Rasoili ihvon-us-safo va xullon ul-vafo” (“Pok birodarlar va vafodor do‘stlar risolalari”) majmuasi bo‘lib, bu mukammal qomus islomgacha hosil bo‘lgan ilmiy-falsafiy merosni chuqur o‘zlashtirish asosida yuzaga kelgan bo‘lib, mintaqa ilmining keyingi rivojiga katta ta’sir ko‘rsatdi. Botiniya yo‘nalishi asosan ismoiliya bid’atiga bog‘lab talqin etilsa ham, aslida o‘sha davrlarda ko‘pchilik rasmiy aqidaga muxolif qarashlar shu nom ostida umumlashtirib talqin qilinganligini ham nazardan qochirmasligimiz kerak.
=== Taqdimot 19 ===
Bizni ijtimoiy tarmoqlarda kuzatib boring!
E’tiboringiz uchun rahmat!

📘 “Islom ma’rifatchiligi va ratsionalistik tafakkur rivoji” mavzusidagi to‘liq taqdimotni Slaydchi.uz saytida tomosha qiling.

Slaydchi.uz — tarix, falsafa va ma’naviyat fanlari bo‘yicha interaktiv taqdimotlar platformasi.

Bosh sahifa: slaydchi.uz