HUJAYRA ORGANOIDLARI

HUJAYRA ORGANOIDLARI

Hujayra organoidlari

Hujayra (lotincha “cellula” – katakcha, uycha) – barcha tirik organizmlarning tuzilish, tarkibiy va funksional birligi bo‘lib, hayotning eng kichik shakli hisoblanadi. Hujayrani 1665-yilda ingliz olimi Robert Guk kashf qilgan. Viruslar bundan mustasno, barcha tirik mavjudotlar hujayralardan tashkil topgan.

1. Hujayra turlari

Hujayralar tuzilishiga ko‘ra ikkiga bo‘linadi:

• Prokariotlar – yadrosi rivojlanmagan, yadro membranasiga ega bo‘lmagan hujayralar (bakteriyalar, ko‘k-yashil suvo‘tlari).
• Eukariotlar – haqiqiy yadroga ega bo‘lgan hujayralar (zamburug‘lar, o‘simliklar, hayvonlar).

2. Umumiy va xususiy organoidlar

Hujayralardagi organoidlar ularning funksiyasi va tarqalishiga ko‘ra umumiy va xususiy turlarga bo‘linadi:

Umumiy organoidlar:

Plazmatik membrana, sitoplazma, yadro, mitoxondriya, lizosoma, endoplazmatik to‘r, Golji apparati, ribosomalar va plastidalar (faqat o‘simlik hujayralarida).

Xususiy organoidlar:

Faqat ayrim hujayralarda uchraydi, masalan:

• Miofibrillalar (muskul hujayralarida)
• Tonofibrillalar (epiteliy hujayralarida)
• Neyrofibrillalar (nerv hujayralarida)
• Xivchinlar (spermatozoid, evglena)
• Kiprikchalar (masalan, tufelkada)

3. Organoidlar membrana tuzilishiga ko‘ra

Hujayra organoidlari membrana tuzilishiga qarab quyidagicha turlarga bo‘linadi:

🔹 Bir membranali organoidlar:

• Endoplazmatik to‘r – hujayra hajmining 30–50% ni tashkil etadi. Silliq turi lipid va uglevodlar sintezida, donador turi esa oqsil sintezida ishtirok etadi.
• Golji majmuasi – oqsil, yog‘ va polisaxaridlarni o‘zgartiradi, ularni shira holida tashishga tayyorlaydi.
• Lizosomalar – parchalaydigan fermentlarga ega bo‘lib, hujayra ichida modda almashinuvini ta’minlaydi.
• Vakuola – o‘simlik hujayralarida suv va oziqa moddalarning zaxirasi bo‘lib, turgor bosimini saqlaydi.

🔹 Ikki membranali organoidlar:

• Mitoxondriya – hujayraning “energetik markazi” bo‘lib, ATF sintezini ta’minlaydi.
• Plastidalar – faqat o‘simliklarda uchraydi: xloroplast (fotosintez), leykloplast (zaxira), xromoplast (rang berish).
• Yadro – irsiy axborotni saqlaydi, uzatadi va hujayra faoliyatini boshqaradi.

🔹 Membranasiz organoidlar:

• Ribosomalar – oqsil sintezida ishtirok etadi, barcha hujayralarda mavjud.
• Hujayra markazi (sentriola) – hujayra bo‘linishini boshqaruvchi tuzilma bo‘lib, silindrsimon shaklga ega.

4. Yadro tuzilishi va vazifalari

Yadro – hujayraning asosiy boshqaruv markazi bo‘lib, to‘rt qismdan iborat:

• Yadro qobig‘i
• Yadro shirasi
• Yadrocha
• Xromosomalar

Yadro irsiy axborotni saqlaydi va hujayraning barcha faoliyatini modda almashinuvi orqali boshqaradi.

5. Xulosa

Hujayra organoidlari – tirik organizmlarning hayotiy jarayonlarini ta’minlovchi muhim tuzilmalardir. Har bir organoid o‘z vazifasini aniq bajaradi: ba’zilari energiya ishlab chiqadi, boshqalari oqsil sintez qiladi yoki modda almashinuvini boshqaradi. Ularning o‘zaro uyg‘un ishlashi tufayli hujayra yashaydi va rivojlanadi.

=== Taqdimot 1 ===
Hujayra organoidlari
=== Taqdimot 2 ===
Reja:
1. Hujayra va hujayra organoidlari.
2. Umumiy va xususiy organoidlar.
3. Hujayra organoidlarining membrana tuzilishiga ko‘ra turlari.
=== Taqdimot 3 ===
Hujayra va hujayra organoidlari
Hujayra (lotincha: cellula — “katakcha”, “uycha”) barcha hayot organizmlarning tuzilish, tarkibiy va funksional birligidir (viruslar bundan mustasno). Hujayra organizmning yashayotgan eng kichik bo‘lagi, deb belgilanadi.
Hujayrani ilk marta Robert Guk 1665-yilda kashf qilgan.
=== Taqdimot 4 ===
Biz tarqalgan organik olamda hujayralar tuzilishiga ko‘ra 2 ta katta guruhga ajratiladi bular quyidagilar:
Prokariotlar
Eukariotlar
=== Taqdimot 5 ===
Prokariotlar – (pro- gacha, kario-yadro) degani ya’ni yadrogacha bo‘lgan yadrosi rivojlanmagan organizm degani.
Bakteriyalar
Ko‘k yashil suvo‘tlari
=== Taqdimot 6 ===
Eukariotlar – ( eu-haqiqiy, kario-yadro) degani ya’ni haqiqiy yadroga ega organizmlardir.
Zamburug‘lar O‘simliklar Hayvonlar
=== Taqdimot 7 ===
Umumiy va xususiy organoidlar
Xususiy organoidlar – bular ayrim organoidlarda uchraydi. Xususiy organoidlarga kiradi miofibrillalar (faqat muskul hujayralarida bo‘ladi). Tanofibrillalar (faqat epiteliy to‘qimalarida bo‘ladi). Neyrofibrillalar (faqat nerv hujayralarida bo‘ladi). Xivchinlar (bularga misol qilib evglena va spermatozoidlarni keltirishimiz mumkin). Kiprikchalar (masalan: tufelkada).
Yuqorida keltirib o‘tilgan organoidlar xususiy bo‘lib faqat shu hujayralarda uchraydi.
=== Taqdimot 8 ===
Umumiy organoidlar
Plazmatik membranalar, sitoplazma, yadro, mitoxodriya, lizosoma, plastidalar (faqat yuksak o‘simliklar uchun), endoplazmatik to‘r, golji apparati, ribosomlarni keltirishimiz mumkin.
=== Taqdimot 9 ===
Organoidlar membrana tuzilishiga ko‘ra ham bir qancha turlarga bo‘linadi:
=== Taqdimot 10 ===
Bir membranali organoidlarga kiradi:
Endoplazmatik to‘r – hajmi hujayra umumiy hajmining o‘rtacha 30–50 % gacha qismini egallaydi.
Endoplazmatik to‘r o‘z tuzilishiga ko‘ra ikki xil: silliq va donador bo‘ladi.
=== Taqdimot 11 ===
Silliq endoplazmatik to‘rning membranalarida yog‘va uglevodlar almashinuvida ishtirok etuvchi fermentlar bo‘ladi. Shuning uchun ham uning asosiy vazifasi lipidlar va uglevodlarni sintez qilishdir.
Donador endoplazmatik to‘rning muhim vazifasi oqsil sintezi va uni tashish bo‘lib, bu jarayonlarni ribosomalar bilan hamkorlikda amalga oshiradi. Ribosomalar endoplazmatik to‘r membranasining ustki qismida dona-dona bo‘lib joylashgan. Donador
deb atalishi ham shu tuzilma bilan bog‘liq.
=== Taqdimot 12 ===
Goldji majmuasi
Dastlab Lukretsiy Goldji tomonidan dastlab nerv hujayralarida topilgani uchun goldji majmuasi deyiladi.
Hayvonlarning ko‘p hujayralarida yadro atrofida joylashgan murakkab to‘r shaklida bo‘ladi. Endoplazmatik to‘r membranalarida hosil bo‘lgan oqsillar, polisaxaridlar, yog‘lar golji majmuasiga tashiladi. Uning ichida bu birikmalar
O‘zgarishga uchraydi va ajralishga tayyor shira sifatida o‘ralib, kerakli joylarga uzatiladi yoki hujayraning hayot faoliyati uchun foydalaniladi.
=== Taqdimot 13 ===
Vakuola – o‘simlik hujayralarining 70-95% I suvdan iborat organoidi bo‘lib asosiy vazifasi o‘simliklarga taranglik, turgorlik berish vazifasini bajaradi.
Vakuolaning ichida suvdan tashqari yana shira mavjud bo‘lib bu shira osmotik bosim hosil qiladi. Aynan mana shu bosimni pasaytirib turish uchun hujayra tashqi muhitdan suv qabul qilib turadi. Vakuola endoplazmatik to‘rning g‘ovak membranalari hisobiga hosil bo‘ladi.
=== Taqdimot 14 ===
Lizosoma – (yunoncha – “lizeo” – eritaman, “soma” – tana degan so‘zlardan olingan) uncha katta bo‘lmagan yassi tanachalardir.
Diametri 0,4 mkm bo‘lib, bir qavat membrana bilan o‘ralgan. Lizosomada oqsillar, uglevodlar va yog‘larni parchalaydigan 40 ga yaqin gidrolitik fermentlar bo‘ladi. Lizosomalar Golji majmuasidan yoki to‘g‘ridan to‘g‘ri endoplazmatik to‘rdan hosil bo‘lishi mumkin.
=== Taqdimot 15 ===
Membranasiz organoidlarga kiradi:
Ribosomalar – erkin yoki endoplazmatik to‘rning tashqi yuzasiga birikkan holda joylashishi mumkin. Ribosomalar, deyarli barcha hujayralar: prokariot va eukariotlarda uchraydi. Ribosomalarda taxminan teng miqdorda oqsil va nuklein kislotalar mavjud.
=== Taqdimot 16 ===
Hujayra markazi
Hujayra markazi (sentriola), ikkita silindr shakldagi kichik tanachalardan tashkil topgan bo‘lib, bir biriga nisbatan perpendikulyar bo‘lib joylashgan tuzilmalardan tashkil topgan va ular sentriola deb ataladi. To‘qqiz bog‘lamdan iborat sentriola devorlarining har biri uchta mikronaychani o‘z ichiga oladi. Sentriola sitoplazmaning o‘zidan o‘zi ko‘payadigan organoidi hisoblanadi.
=== Taqdimot 17 ===
Ikki membranali organoidlar
Leykoplastlar
Xloroplastlar
Plastidalar
Xromoplastlar
=== Taqdimot 18 ===
Mitoxondriya
Yunoncha “mitos” – ip va “xondro” – donador degan so‘zlardan olingan) bir va ko‘p hujayrali organizmlarning
barcha eukariot hujayralarida mavjud.
=== Taqdimot 19 ===
Yadro
1. Irsiy axborotni saqlash, ko‘paytirish va nasldan-naslga o‘tkazish.
2. Hujayrada sodir bo‘ladigan moddalar almashinuvi jarayonini idora qilish.
Yadro asosan quyidagi vazifalarni bajaradi:
=== Taqdimot 20 ===
Yadro asosan 4 ta qismdan iborat:
1. Yadro qobig‘i
2. Yadro shirasi
3. Yadrocha
4. Xromosoma
=== Taqdimot 21 ===
E’tiboringiz uchun rahmat!
Please keep this slide for attribution
Bizni ijtimoiy tarmoqlarda kuzatib boring!

🔬 “Hujayra organoidlari” mavzusidagi to‘liq taqdimotni Slaydchi.uz saytida o‘qing.

Slaydchi.uz – biologiya, anatomiya va tabiiy fanlar bo‘yicha taqdimotlar manbasi.

Boshqa o‘xshash mavzular: slaydchi.uz