FONETIKA

FONETIKA

Fonetika

Fonetika — bu tilshunoslikning nutq tovushlari tizimini, ularning hosil bo‘lishi, talaffuzi va ma’no farqlovchi xususiyatlarini o‘rganuvchi bo‘limidir. Fonetika so‘zi yunoncha “phone” — tovush va “tika” — quti so‘zlaridan olingan. Yozma nutqni o‘rganadigan bo‘lim esa grafika deb ataladi.

1. Nutq tovushlari va ularni hosil qiluvchi a’zolar

Nutq tovushlari — inson talaffuz qiladigan, so‘zlarni shakllantiruvchi eng kichik birliklardir. Ularni hosil qilishda ishtirok etuvchi organlar nutq a’zolari deyiladi.

• Burun bo‘shlig‘i
• Lablar
• Til
• Tishlar
• Tanglay
• O‘pka
• Tovush paychalari
• Og‘iz bo‘shlig‘i
• Tog‘aylar

Nutq tovushlari so‘z ma’nosini farqlashda muhim rol o‘ynaydi. Shu sababli, so‘z ma’nosini farqlovchi tovush fonema deb ataladi.

2. Tovush va harf

Tovush — bu nutqdagi tabiiy jarayon, ya’ni talaffuz qilinadigan birlik.
Harf — bu tovushning yozuvdagi ifodasi. Demak, tovush eshitiladi, harf esa ko‘rinadi.

3. Unli va undosh tovushlar

Tovushlar hosil bo‘lishidagi xususiyatlariga ko‘ra ikki turga bo‘linadi:

• Unli tovushlar — faqat un (ovoz) yordamida hosil bo‘ladi. Ular: a, o, u, o‘, i, e.
• Undosh tovushlar — havo oqimi nutq a’zolarining to‘siqqa uchrashi natijasida hosil bo‘ladi.

4. Unli tovushlar tasnifi

Unlilar quyidagi belgilarga ko‘ra tasniflanadi:

• Til ishtirokiga ko‘ra: old (i, e) va orqa (a, o, u, o‘);
• Lab ishtirokiga ko‘ra: lablangan (o, o‘, u) va lablanmagan (a, e, i);
• Til holatiga ko‘ra: yuqori, o‘rta va past unlilar.

5. Undosh tovushlar tavsifi

Undosh tovushlar hosil bo‘lishiga ko‘ra:

• Jarangli undoshlar: b, v, g, d, j, z, l, m, n, r, y, ng
• Jarangsiz undoshlar: p, f, k, t, ch, s, sh, x, h, q

6. Bo‘g‘in

Bo‘g‘in — o‘pkadan chiqqan havo to‘lqiniga bir zarb berish bilan aytiladigan tovush yoki tovushlar yig‘indisi. Har bir bo‘g‘inda kamida bitta unli tovush bo‘ladi.
Masalan: ki-tob-lar, o-i-la.

• Ochiq bo‘g‘in: unli bilan tugagan — to-la, o-na.
• Yopiq bo‘g‘in: undosh bilan tugagan — gul-don, daf-tar.

7. Bo‘g‘inlarning tiplari

O‘zbek tilida quyidagi bo‘g‘in tiplari mavjud:

• V – unli: o, a
• CV – undosh + unli: bo, na
• CVC – undosh + unli + undosh: kit, gul
• CCVC – ikki undosh + unli + undosh: stul, plan
• CVCC – unli + ikki undosh: tart, post

8. Bo‘g‘inning amaliy ahamiyati

Bo‘g‘in:

1. Yozuvda so‘zlarni qatorga ko‘chirishni osonlashtiradi;
2. Birinchi sinfda o‘qish va yozish o‘rgatishda asos bo‘ladi;
3. She’rlarda ritm va ohangni belgilaydi.

9. Urg‘u

Urg‘u — so‘zdagi yoki gapdagi ayrim tovush yoki so‘zning boshqalariga nisbatan kuchliroq aytilishidir.

• So‘z urg‘usi: so‘zdagi bir bo‘g‘inning kuchliroq talaffuzi. O‘zbek tilida odatda urg‘u so‘zning oxirgi bo‘g‘iniga tushadi.
  Masalan: qalam – qalamdon – qalamdonda.
• Gap urg‘usi: ma’noni farqlaydi:
  Biz ertaga kinoga boramiz — qachon?
  Biz kinoga ertaga boramiz — joyga urg‘u.
  Kinoga ertaga biz boramiz — kim boradi?

10. Urg‘u turlari

• Ko‘chuvchi (dinamik) urg‘u: so‘zga qo‘shimcha qo‘shilganda urg‘u o‘zgaradi.
• Turg‘un urg‘u: urg‘u o‘z o‘rnini o‘zgartirmaydi.

11. Urg‘u olmaydigan qo‘shimchalar

• Ravish yasovchi: -cha, -day, -dek
• Bo‘lishsizlik qo‘shimchasi: -ma
• Yuklamalar: -mi, -chi, -ku, -da, -u, -yu
• Chama-son qo‘shimchalari: -ta, -tacha

12. Xulosa

Fonetika tilning tovush tizimini o‘rganadi va yozma hamda og‘zaki nutqni to‘g‘ri talaffuz qilishni o‘rgatadi. Unli va undosh tovushlar, bo‘g‘in va urg‘u o‘zbek tili fonetik tizimining asosiy qismlarini tashkil etadi.

=== Taqdimot 1 ===
FONETIKA
=== Taqdimot 2 ===
REJA:
1. Nutq tovushlari va ularning hosil qiluvchi a’zolar.
2. Tovush va harf tushunchasi.
3. Unli tovushlar tasnifi.
4. Undosh tovushlar tavsifi.
5. Bo‘g‘in va urg‘u.
=== Taqdimot 3 ===
Fonetika so‘zi fone “tovush” “tika” quti degan ma’noni bildirib, og‘zaki nutqning tovush tomoni o‘rgangan bo‘lim hisoblanadi. Yozma nutqning xususiyatlarini (yozuvni) o‘rganadigan bo‘lim grafika deb ataladi.
=== Taqdimot 4 ===
Inson talaffuz qiladigan va boshqa bo‘laklarga bo‘linmaydigan til birliklari nutq tovushlari deb ataladi. Bu tovushlarni hosil qilishda qatnashadigan inson a’zolari nutq a’zolari deb yuritiladi.
=== Taqdimot 5 ===
NUTQ A’ZOLARI
Burun bo‘shlig‘i
Lablar
O‘pka
Tanglay
tovush paychalari
Og‘iz bo‘shlig‘i
Tog‘aylar
Tishlar
Til
=== Taqdimot 6 ===
Nutq tovushlari so‘z ma’nolarini farqlash uchun xizmat qiladi. Bu ularning asosiy vazifasidir: Masalan: mol, hol, sol, chol, tol; yoki toj, toy, tok, tol, tom, tor, top, tosh, tog‘ kabilar ko‘rinyaptiki, bu so‘zlar o‘zaro bitta tovush bilan farq qilyapti. So‘z ma’nolarini farqlash uchun xizmat qiladigan tovush fonema deb ataladi.
=== Taqdimot 7 ===
Nutq tovushlarining farqlovchi va biriktiruvchi belgilari mavjuddir. Ikkita tovushni qiyoslaganda, ularni bir-biridan ajrab turuvchi belgilar farqlovchi belgilar hisoblansa, bu tovushlarning har ikkalasida ham mavjud bo‘lgan ular uchun umumiy bo‘lgan belgilar birlashtiruvchi belgilar sanaladi. Ana shu belgilar asosida nutq tovushlari ikki bo‘lish mumkin:
1. Unli tovushlar .
2. Undosh tovushlar.
=== Taqdimot 8 ===
=== Taqdimot 9 ===
Unli tovushlar faqat un(ovoz)dan hosil bo‘ladi. Ular jami 6 ta bo‘lib, 6 ta ( a, o, u, o‘, i, e) harf bilan ifodalanadi. Unli tovushlar quyidagicha guruhlarga ajratiladi:
=== Taqdimot 10 ===
=== Taqdimot 11 ===
Nutq tovushlari ba’zi o‘zgarishlarga uchraydi. Bular asosan uch xil bo‘ladi.
=== Taqdimot 12 ===
BO‘G‘IN VA UNING TURLARI
O‘pkadan chiqayotgan havo to‘lqiniga bir zarb berish bilan aytiladigan tovush yoki tovushlar yig‘indisi bo‘g‘in deyiladi: Masalan: ki-tob-lar, o-i-la. Unli tovush bilan tugagan bo‘g‘in ochiq, undosh bilan tugagan bo‘g‘in yopiq bo‘g‘in deyiladi. Masalan: daf-tar, gul-don. Ochiq bo‘g‘in: o-i-la, to-la. Har bir bo‘g‘in tarkibida unli tovush bo‘lishi shart, demak, so‘z tarkibida nechta unli tovush bo‘lsa, shuncha bo‘g‘in bo‘ladi.
=== Taqdimot 13 ===
BO‘G‘INNING AMALIY AHAMIYATI
Bo‘g‘inning amaliy ahamiyati quyidagilarda namoyon bo‘ladi:
1. Yozuvda bir satrga sig‘may qolgan so‘z keyingi qatorga bo‘g‘in asosida ko‘chiriladi;
2. Birinchi sinf o‘quvchilarini o‘qish va yozishga o‘rgatish bo‘g‘in asosida amalga oshiriladi;
3. She’riy misralarda bo‘g‘inlar soni teng bo‘lishiga ahamiyat qaratiladi.
=== Taqdimot 14 ===
BO‘G‘IN TIPLARI
O‘zbek tilida bo‘g‘inlarning quyidagi tiplari mavjud:
Bir unlidan iborat bo‘g‘in: Chizmasi V (V lotincha “vokalis” unli, C “consonant” undosh degan ma’noni bildiradi) o-na,
Bir unli iborat bo‘g‘in: o-i-la bir unli va bir undoshdan iborat bo‘g‘in: CV yoki VC ol-ma…
Bir unli ikki undoshdan iborat bo‘g‘in: SVS, VSS, CCV suv-lar, ayt, erk, ilm, ost, sta-kan, pre-zi-dent…
Bir unli uch undoshdan iborat bo‘g‘in: CVCC, CCVC stol, stul, fikr, hukm, qasr….
Bir unli to‘rt undoshdan iborat bo‘g‘in: SSVSS, CVCCC, VCCC – punkt, trans-port, tekst, front, ernst…
=== Taqdimot 15 ===
So‘z bo‘g‘inlaridagi unli tovushlardan birining yoki gap tarkibidagi ayrim so‘zning boshqalariga nisbatan kuchliroq ovoz bilan aytilishi urg‘u deyiladi.
Urg‘u ikki xil bo‘ladi:
So‘z urg‘usi so‘z tarkibidagi ayrim unli tovushning kuchliroq aytilishidir: qalam–qalamdon– qalamdonda. O‘zbek tilida so‘z urg‘usi, asosan, so‘zning oxirgi bo‘g‘iniga tushadi. Qo‘shimcha qo‘shganda ko‘chadigan urg‘u dinamik deyiladi. Ko‘chmaydigan urg‘u turg‘un urg‘u deyiladi.
=== Taqdimot 16 ===
Urg‘u olmaydigan qo‘shimchalar mavjud:
Ravish yasovchi –cha, -day, -dek
Bo‘lishsizlik qo‘shimchasi –ma
Qo‘shimcha shaklidagi yuklamalar -mi, -chi, -a, -ya, -ku, -da, -u, -yu
Dona va chama son qo‘shimchasi –ta, -tacha
Bundan tashqari ayrim boshqa tillardan kirib kelgan so‘zlarga ham urg‘u oxiriga tushmaydi. Masalan: ammo, lekin, biroq.
=== Taqdimot 17 ===
So‘z urg‘usi so‘z ma’nosini farqlash vazifasini ham bajaradi. Masalan: Olma fe’l, olma ot.
Gap (mantiqiy, logik, ma’no) urg‘usi gap tarkibidagi ayrim so‘zlarning kuchliroq aytilishidir; gap urg‘usini olgan so‘z har doim kesim yonida joylashadi:
Biz ertaga kinoga boramiz. – Kinoga borish haqida.
Biz kinoga ertaga boramiz. – Ertaga borishimiz haqida.
Kinoga ertaga biz boramiz. – Biz borishimiz haqida.
=== Taqdimot 18 ===
E’TIBORINGIZUCHUN RAHMAT!
Bizni ijtimoiy tarmoqlarda kuzatib boring!

🔤 “Fonetika” mavzusidagi to‘liq taqdimotni Slaydchi.uz saytida o‘qing.

Slaydchi.uz – o‘zbek tili, tilshunoslik va adabiyotga oid interaktiv taqdimotlar manbai.

Boshqa o‘xshash mavzular: slaydchi.uz