Axborot, uning turlari, xususiyatlari va o‘lchov birliklari

=== Taqdimot: Axborot, uning turlari, xususiyatlari va o‘lchov birliklari.pptx ===

=== Slayd 1 ===
Axborot, uning turlari, xususiyatlari va o‘lchov birliklari

=== Slayd 2 ===
Reja:
1. Axborot va ma’lumot tushunchalari.
2. Axborotlarni taqdim etish shakllari.
3. Uzluksiz va diskret axborotlar.
4. Axborot jarayonlari.
5. Axborotlarning xususiyatlari.
6. Axborotlarning sintaktik, semantik va pragmatik oʻlchovlari.

=== Slayd 3 ===
Informatika axborotlarni elektron hisoblash mashinalari yordamida tasvirlash, saqlash, uzatish va ishlov berish usullarini o‘rganadigan fandir. Elektron hisoblash mashinalarini ishlab chiqish va undan foydalanish sohasida katta yutuqlarga erishildi. Aytilishicha, yangi asr boshida texnik jihatdan rivojlangan mamlakatlarda aksariyat axborotlar elektron hisoblash mashinalari xotiralarida saqlanadi. XXI asr axborot asri deb ataladi. Axborotlardan foydalana olmaydigan kishi XX asr boshida o‘qish va yozishni bilmagan odamga o‘xshab qoladi. Shu sababli informatika fanini o‘rganish ikkinchi savodxonlik bilan tengdir. Informatika fani boshqa fanlar qatori olamni bilish uchun xizmat qiladi. Olamdagi har bir jonli va jonsiz mavjudot makon va vaqt ta’sirida o‘zgarib turadi. Bu o‘zgarishlar modda va quvvat ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. Modda va quvvat dunyoning ikki muhim tarkibiy qismidir. Lekin borliqning mavjud bo‘lishi va uni bilishning yanada muhim mazmuni ham bor. Bu esa axborotdir.

=== Slayd 4 ===
Axborotning umumiy tarixiy ta’rifi bo‘lmasa-da, uni turlicha izohlash mumkin. “Axborot nima?” degan savolga falsafada “borliqning ifodasi” deb javob beriladi. Amaliyotda esa axborot – saqlash, o‘zgartirish va uzatish mumkin bo‘lgan ma’lumot sifatida tushuntiriladi. Shuni esda tutish kerakki, bizni o‘rab turgan borliq haqidagi bilimlar yoki har qanday ma’lumotlar axborot deb ataladi.

=== Slayd 5 ===
IX–X asrlarda yashagan alloma Abu Nasr Farobiy bilish jarayonini ikki bosqichga – hissiy va aqliy bilishga ajratadi. Ularning biri ikkinchisisiz mavjud bo‘la olmaydi. Bilish jarayoni axborotsiz shakllanmaydi. Demak, axborot bilishning asosi hisoblanadi.
Axborot turli sohalarda turlicha tushuniladi. Masalan, dehqon uchun axborot – yerning ozuqa bilan to‘yinganligi yoki mahsulotning bozor narxi. Muhandis uchun axborot – texnika va texnologiyalarga oid bilimlar. O‘quvchi uchun axborot – fanlardan olinadigan ma’lumotlardir. Demak, turli soha vakillari axborotni o‘z faoliyatiga mos holda qabul qiladi.

=== Slayd 6 ===
Axborot nazariyasi asoschilaridan biri, amerikalik olim Klod Shennon, axborotni “narsa haqidagi bilimdagi noaniqlikni bartaraf etuvchi vosita” deb ta’riflagan. Kibernetika asoschisi Norbert Viner esa uni “inson va sezgilarimizni tashqi olamga moslashtiruvchi mazmun” deb izohlagan. Olimlar axborotga ko‘plab ta’rif berishga uringanlar. Lekin axborot tushunchasiga yagona va mukammal ta’rif berish mumkin emas. Chunki axborot informatikaning asosiy tushunchasi bo‘lib, ko‘p ma’noni o‘z ichiga oladi. Ba’zan axborot o‘rnida “ma’lumot” so‘zi ham ishlatiladi.

=== Slayd 7 ===
Axborot – sezgi a’zolarimiz orqali qabul qilinadigan borliqning ta’siri. Masalan, qo‘l orqali jismning qattiqligi va tekisligini, til orqali oziqning ta’mini, burun orqali hidlarni, quloq orqali tovushlarni, ko‘z orqali esa rang va shakllarni sezamiz. Demak, inson axborotni turli shakllarda oladi: rasm, chizma, foto, yozuv, nur, tovush, elektr va nerv impulslari, magnit yozuvlari va hokazo.

Axborot – bu narsa yoki jarayonlar holati, xossalari va boshqa xususiyatlari haqidagi ma’lumotlarning sezgi a’zolari yoki texnik vositalar orqali ongimizga yetib kelishi va boshqa ma’lumotlar bilan bog‘lanishidir. Inson o‘zi ham borliqning bir qismi bo‘lgani uchun u o‘ziga oid axborotlarni ham qabul qiladi. Inson hayot davomida olgan barcha ma’lumotlari axborot bo‘lib, ular bilimni tashkil etadi.

=== Slayd 8 ===
Xabar – axborotning moddiy shaklidir. Inson shu xabar asosida ongida nomoddiy axborot hosil qiladi. Masalan, biror shakl yoki tovushli xabar ikki insonda ikki xil mazmunli axborotni hosil qilishi mumkin.

Uzluksiz axborotlar – axborotlarni qayta ishlash jarayonida har bir obyekt ustida zarur amallar bajarilib, boshqa axborot obyektlari hosil qilinadi. Axborotni qayta ishlash ikki turga bo‘linadi. Birinchisi – mazmunini o‘zgartirish, ya’ni yangi axborot olish maqsadida qayta ishlashdir. Ikkinchisi – mazmunini o‘zgartirmagan holda, uning ko‘rinishini o‘zgartirish maqsadida qayta ishlashdir.

=== Slayd 9 ===
Masalan, kitob o‘qiganda, suhbatlashayotganda biz doimo axborot qabul qilamiz va uni o‘zimizga kerakli ko‘rinishda qayta ishlaymiz. Inson uchun axborot to‘plashda barcha sezgi a’zolari ishtirok etadi. Ammo uzoq masofadagi axborotlarni olish uchun bu yetarli emas. Buning uchun maxsus texnik vositalar talab qilinadi.
Axborotni qayta ishlash vositalari – inson tomonidan yaratilgan turli qurilmalardir. Ulardan eng asosiy va samaradori – kompyuterdir.
Axborot uzatish jarayonini quyidagi chizma orqali tasvirlash mumkin: bunda axborot manbaiga misol sifatida borliq olinadi. Axborotni qabul qilish vositasi esa inson sezgilari bo‘lishi mumkin. Masalan, borliqdagi harorat manba bo‘lsa, aloqa vositasi sifatida tana sezgi retseptorlari xizmat qiladi, axborotni qabul qiluvchi esa inson ongidir. Ob-havo harorati insonga uzluksiz ta’sir etib turadi.

=== Slayd 10 ===
Shuningdek, inson ongida atrofdagi buyumlar yorug‘lik yordamida ko‘z retseptorlari orqali, tovush esa havo yordamida quloq retseptorlari orqali qabul qilinadi. Agar faqat tovush signali nazarda tutilsa, quloq uzluksiz axborotni his etadi. Demak, inson borliqning bir qismi bo‘lgani uchun doimo uning ta’sirini sezib turadi. Biz bu ta’sirni turli signal, tovush, yorug‘lik va elektromagnit to‘lqinlar ko‘rinishida qabul qilamiz.
Inson ongiga uzluksiz ta’sir etib turuvchi axborotlar analog (uzluksiz) axborotlar deb ataladi. Masalan, vaqtning o‘tishi yoki obyektning holati uzluksiz axborot hisoblanadi. Inson bu axborotlarning bir qismini ajratib olib, tahlil qiladi va qayta ishlash uchun qulay ko‘rinishga o‘tkazadi.

=== Slayd 11 ===
Buning uchun maxsus belgilar qo‘llaniladi. Masalan, alifbo harflari – nutq tovushlarini, nota belgilar – musiqa tovushlarini ifodalaydi. Shu belgilar yordamida eshitilgan nutq yoki musiqa qog‘ozga tushiriladi. Demak, inson axborotni qayta ishlash jarayonida uni diskret ko‘rinishga o‘tkazadi. Bu kabi diskret axborotlar – belgilar orqali ifodalangan axborotlardir.
Inson tomonidan ishlab chiqarilgan qurilmalar ichida analog axborot bilan ishlaydiganlar ham, diskret axborot bilan ishlaydiganlar ham mavjud. Diskret axborot – bu raqamlar orqali ifodalangan uzluksiz axborotdir. Analog qurilmalarga televizor, telefon va videokamera misol bo‘ladi. Raqamli qurilmalarga esa shaxsiy kompyuter, raqamli telefon, raqamli fotoapparat va raqamli videokamera kiradi.

=== Slayd 12 ===
Axborotning mavjudligi (kirish mumkinligi) – uni olish imkoniyatining mavjudligidir.
Axborotning to‘liqligi – qaror qabul qilish yoki hodisani tushuntirish uchun yetarli bo‘lishidir. To‘liq bo‘lmagan axborot esa noto‘g‘ri xulosa chiqarishga yoki xato qaror qabul qilishga olib keladi.
Axborotning aniqligi – obyekt haqidagi ma’lumotning uning haqiqiy holatiga yaqinlik darajasidir.
Axborotning foydaliligi – iste’molchining ehtiyojlariga mos kelishidir.
Axborotning dolzarbligi (zamonaviyligi) – ayni paytda muhim bo‘lishidir. Masalan, bir yil avvalgi ob-havo ma’lumotlari dolzarb emas, ammo ertangi ob-havo ma’lumoti foydali va zarurdir.
Axborotning himoyalanganligi – uni ruxsatsiz kirish, foydalanish va o‘zgartirishdan saqlashdir.

=== Slayd 13 ===
Axborotning qulayligi – foydalanuvchi uchun shakli va hajmi jihatidan qulay bo‘lishidir.
Axborotni uchta asosiy jihatdan – sintaktik, semantik va pragmatik nuqtai nazardan ko‘rib chiqish mumkin. Bu yondashuv avtomatlashtirilgan axborot tizimlarini loyihalashda muhim ahamiyatga ega.
Axborotning semantik o‘lchovi – axborot mazmunini va uning obyektga moslik darajasini belgilaydi. Bu darajada axborot ifoda etayotgan ma’lumotlarning ma’nosi tahlil qilinadi, umumlashtiriladi va aloqalar o‘rganiladi. Semantik shakl axborot orqali tushunchalar va tasavvurlarni shakllantirishga xizmat qiladi.

=== Slayd 14 ===
Axborotning sintaktik o‘lchovi – uning tashqi shakli va tarkibiy xususiyatlarini ifodalaydi. Bu bosqichda axborotning ma’nosi hisobga olinmaydi. Sintaktik darajada axborot turli belgilar, kodlar, uzatish vositalari, qayta ishlash tezligi, almashish aniqligi va shunga o‘xshash jihatlar orqali baholanadi. Faqat sintaktik nuqtai nazardan qaralganda axborot ma’lumot sifatida tushuniladi.
Axborotning pragmatik o‘lchovi – uning foydalanuvchi uchun ahamiyatini ifodalaydi. Bu o‘lchov axborotning boshqaruv maqsadlariga muvofiqligini, iste’molchining undan foydalana olish darajasini va qaror qabul qilishdagi qiymatini belgilaydi. Pragmatik axborot – foydalanuvchi maqsadiga erishish uchun zarur bo‘lgan qimmatli va foydali axborotdir.

=== Slayd 15 ===
Axborot ustida turli jarayonlar amalga oshiriladi. Ularga saqlash, uzatish, qayta ishlash, qidirish va foydalanish kiradi. Saqlash jarayonida axborot ma’lum joyda vaqtinchalik yoki doimiy saqlanadi. Uzatish jarayonida u bir joydan boshqa joyga yetkaziladi. Qayta ishlash jarayonida esa axborot yangi ko‘rinishga keltiriladi yoki mazmuni o‘zgartiriladi. Qidirish jarayonida mavjud axborot ichidan keraklisi tanlab olinadi. Foydalanish jarayonida esa axborot inson faoliyatida yoki texnikada amaliy qo‘llanadi.

=== Slayd 16 ===
E’tiboringiz uchun rahmat!
Bizni ijtimoiy tarmoqlarda kuzatib boring!

Slaydchi.uz — tarix, metodika va fan taqdimotlari uchun vizual platforma.

Boshqa darslar uchun: slaydchi.uz