Mendeleyev davriy sistemasi. Kimyoviy elementlar olami

=== Taqdimot: Mendeleyev davriy sistemasi. Kimyoviy elementlar olami.pptx ===

=== Slayd 1 ===
Mendeleyev davriy sistemasi: Kimyoviy elementlar olami

=== Slayd 2 ===
Reja:
1. Mendeleyev davriy qonuni.
2. Davriy sistemasi va uning tuzilishi.
3. Davriy sistemada element atomlarining xossalari o‘zgarishi.

=== Slayd 3 ===
Daholik onlari: Mendeleyevning davriy kashfiyoti
Mendeleyev o‘z davrida ma’lum bo‘lgan barcha elementlarni atom massalari ortib borish tartibida joylashtirganda, elementlarning xossalari ma’lum bir oraliqlarda (yettinchi, o‘n yettinchi, o‘ttiz birinchi elementlardan keyin) takrorlanishini, ya’ni davriylik mavjudligini ko‘rdi. Bu kashfiyot elementlarning atom massalari bilan xossalari orasida uzviy bog‘liqlik borligini isbotladi.

=== Slayd 4 ===
Qiyinchiliklar va ularning yechimi
Kashfiyot davrida ko‘plab elementlarning atom massalarida noaniqliklar mavjud edi, ko‘plab elementlar hali kashf qilinmagan edi. Bu davriy qonunni yaratishda jiddiy qiyinchiliklar tug‘dirdi.
Atom massasidagi noaniqliklar
Argonning atom massasi 40 bo‘lib, kaliyning atom massasi 39 edi. Agar ularning joyi almashtirilmasa, inert gazlar qatorida ishqoriy metallar, ishqoriy metallar qatorida esa inert gazlar tushib qolardi va davriy qonun buzilgan bo‘lardi.
Argon va kaliy muammosi

=== Slayd 5 ===
Davriy sistemaning ilk variantlari
1869-yil 1-mart variant
63 ta element mavjud edi.
19 tasi gorizontal, 6 tasi vertikal qatorda joylashgan.
O‘xshash elementlar gorizontal qatorda joylashgan.
4 ta bo‘sh katak qoldirilgan, Mendeleev ularning mavjudligini va xossalarini bashorat qilgan.
Kobaltni nikeldan, tellurni yoddan, argonni esa kaliydan oldin joylashtirishni aniqlagan.
Bu variant «uzun davr» varianti hisoblangan.

=== Slayd 6 ===
Davriy sistemaning ilk variantlari
1870-yil variant
Davriy sistemaning ikkinchi varianti e’lon qilindi.
O‘xshash elementlar vertikal qatorda joylashtirildi.
Birinchi variantga nisbatan 90 daraja burilgan ko‘rinishda taqdim etildi.
Bu variant «qisqa shakldagi» davriy sistema hisoblanib, 8 ta vertikal va 10 ta gorizontal qator mavjud edi.

=== Slayd 7 ===
Mendeleyevning bashoratlari va ularning tasdiqlanishi
Mendeleyev urangacha 11 ta, undan keyin esa bir nechta element kashf qilinishini oldindan aytib berdi. Ulardan uchtasini ekabor, ekasilitsiy va deb nomladi.
Kashf qilinmagan elementlar

=== Slayd 8 ===
Keyingi kashfiyotlar
Mendeleyev davriy sistemasida bu elementlar uchun qoldirilgan joylar keyinchalik olimlar tomonidan aniqlandi:
Galiy (1875-yilda, Lekok de Buabodran)
Skandiy (1879-yilda, Nilson)
Germaniy (1886-yilda, Vinkler)

=== Slayd 9 ===
Bu elementlarning atom massalari, fizik va kimyoviy xossalari o‘rganilgach, Mendeleyevning bashorati to‘liq tasdiqlandi. Bu uning daholigini yana bir bor isbotladi.
Bashoratlarning tasdig’i
1922-yilda Mendeleev bashorat qilgan 72-element ham (geteriy) topildi, bu ham tsirkoniy minerallari orasidan topilishini ko‘rsatgan edi.

=== Slayd 10 ===
Eka-silitsiy va Germaniy
1871-yilda Mendeleyev 32-elementni eka-silitsiy deb nomladi. Uning xossalari va atom massasini aniq bashorat qildi.
Eka-silitsiy

=== Slayd 11 ===
Eka-silitsiy va Germaniy
1886-yilda nemis olimi Vinkler tomonidan kashf qilinib, Germaniya nomi bilan Germaniy deb ataldi. Bu elementning xossalari Mendeleyev bashorat qilgan eka-silitsiy xossalari bilan to‘liq mos tushdi.
Germaniy

=== Slayd 12 ===
Kichik va katta davrlar
01
118 ta element
Davriylik qonuni
Zamonaviy davriy sistema.Bugungi kundagi davriy jadval tuzilishi
1-3-davrlar kichik, 4-7-davrlar esa katta davrlardir. 7-davr hali tugallanmagan.
Hozirgi davriy sistema 7 ta davr va 8 ta guruhdan iborat bo‘lib, unda 118 ta element mavjud.
Kichik davrlarda 5 ta, katta davrlarda esa 15 ta element joylashgan.
1-davrdan tashqari barcha davrlar ishqoriy metall bilan boshlanib, nodir gaz bilan tugaydi.
03
02
04
Davrlar tasnifi

=== Slayd 13 ===
Lantanidlar va Aktinoidlar
Davriy sistemadagi 57-element lantan bo‘lib, undan keyingi 14 ta element lantanidlar jadvalning pastki qismida joylashtirilgan.
Lantanidlar

=== Slayd 14 ===
Lantanidlar va Aktinoidlar
7-davrda esa 89-elementdan keyin keladigan 14 ta element aktinoidlar bo‘lib, ular ham alohida qatorga joylashtirilgan.
Aktinoidlar

=== Slayd 15 ===
Guruhlar va ularning xossalari
2- va 3-davr elementlarini Mendeleyev «tipik elementlar» deb atagan.
Tipik elementlar
Har bir guruh ikkita guruhchaga bo‘linadi: asosiy guruhcha (tipik elementlar bilan boshlanuvchi) va qo‘shimcha guruhcha (katta davrning o‘rtasidagi elementlar).
Asosiy va qo‘shimcha guruhlar
Asosiy va qo‘shimcha guruh elementlari orasida kimyoviy o‘xshashliklar bilan birga o‘ziga xos tafovutlar ham uchraydi.
O‘xshashlik va tafovut

=== Slayd 16 ===
Vodorodning alohida o‘rni
Barcha elementlar ichida vodorod alohida o‘rin tutadi. U davriy sistemaning ham birinchi, ham yettinchi guruhida joylashtirilgan.
Sababi shundaki, vodorod xossalari jihatidan metallarga ham o‘xshaydi va galogenlarga ham o‘xshaydi.
Metalllar bilan birikganda galogenlarga o‘xshab -1 oksidlanish darajasini namoyon qiladi.
Metallmaslar bilan birikganda esa metallarga o‘xshab +1 oksidlanish darajasini namoyon qiladi.

=== Slayd 17 ===
Elementlar oilalari va vodorodning o‘rni
Kimyoviy elementlarning xossalari ularning davriy jadvaldagi o‘rniga qarab izchil o‘zgarib boradi. Ba’zi elementlar o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, bir nechta guruhga mansub bo‘lishi mumkin.
Vodorodning maxsus mavqei
Vodorod ham birinchi guruhga (ishqoriy metallar bilan), ham yettinchi guruhga (galogenlar bilan) joylashtirilgan. Bu uning ham metalga xos (elektron berish), ham metallmasga xos (elektron qabul qilish) xususiyatlarga ega ekanligidan dalolat beradi.

=== Slayd 18 ===
01
Ishqoriy metallar oilasi
Kimyoviy elementlarning tabiiy oilalari
Bu oila litiy (Li), natriy (Na), kaliy (K), rubidiy (Rb), seziy (Cs) va fransiy (Fr) kabi elementlarni o‘z ichiga oladi. Ular yuqori reaktivlikka ega bo‘lib, suv bilan shiddatli reaksiyaga kirishadi. Atom massalari ortib borishi bilan ularning fizik va kimyoviy xossalari davriy ravishda o‘zgarib boradi.
Davriy jadvalda elementlar o‘xshash kimyoviy xossalariga ko‘ra bir necha katta oilalarga bo‘linadi.

=== Slayd 19 ===
Galogenlar oilasi
Ftor (F), xlor (Cl), brom (Br), yod (I) va astat (At) bu oilaga mansub. Galogenlar, ftordan tashqari, kislorod bilan yuqori oksidlarida yetti valentlikni namoyon etadi. Ular ham atom massasi ortishi bilan davriy xossa o‘zgarishlarini ko‘rsatadi.
02
Inert gazlar oilasi
Geliy (He), neon (Ne), argon (Ar), kripton (Kr), ksenon (Xe) va radon (Rn) inert gazlardir. Ular valent qobig‘i to‘liq bo‘lganligi sababli kimyoviy reaksiyalarga deyarli kirishmaydi. Ba’zilari kislorodli va ftorli birikmalar hosil qilishi mumkin bo‘lsa-da, umumiy reaktivligi juda past.
03

=== Slayd 20 ===
Davriy va davriy bo‘lmagan xossalar
Davriy xossalar
Atom radiusi;
Ionlanish energiyasi;
Elektronga moyillik;
Elektromanfiylik;
Metallik va metallmaslik;
Oksidlovchilik va qaytaruvchilik.
Elementlarning xossalari davriy jadval bo‘ylab ikki asosiy turga bo‘linadi:

=== Slayd 21 ===
Davriy bo‘lmagan xossalar
Yadro zaryadi
Atom massasi
Protonlar soni
Elektronlar soni
Neytronlar soni

=== Slayd 22 ===
Davr va guruh bo‘ylab xossalarning o‘zgarishi
Davr bo‘ylab (chapdan o‘ngga)
Metallmaslik xossalari ortib boradi.
Atom radiusi kamayadi (yadro zaryadi ortganligi sababli).
Ionlanish energiyasi ortadi.
Elektronga moyillik ortadi.
Elektromanfiylik ortadi.
Davriy jadvalda elementlarning xossalari davr bo‘ylab (gorizontal) va guruh bo‘ylab (vertikal) muntazam o‘zgaradi.

=== Slayd 23 ===
Guruh Bo‘ylab (Yuqoridan Pastga)
Metallik xossalari kuchayadi (yadro zaryadi ortishi bilan).
Atom radiusi ortadi.
Ionlanish energiyasi kamayadi.
Elektronga moyillik kamayadi.
Elektromanfiylik kamayadi.

=== Slayd 24 ===
Atom radiusi va ionlanish energiyasi
Atom Radiusi
Atom radiusi — element yadrosidan eng tashqi elektronigacha bo‘lgan masofa. Davr bo‘ylab chapdan o‘ngga qarab atom radiusi kamayadi, chunki yadro zaryadi ortib, elektronlarni kuchliroq tortadi. Guruh bo‘ylab esa ortadi, chunki elektron qobiqlari soni ko‘payadi.
Bu ikki xossa elementlarning kimyoviy reaktivligini tushunishda muhim rol o‘ynaydi.

=== Slayd 25 ===
Ionlanish Energiyasi
Ionlanish energiyasi («E») – atomdan bitta elektronni ajratib olish uchun kerak bo‘ladigan energiya miqdori (kJ/mol yoki kkal/mol). Atom radiusi ortishi bilan valent elektron yadrodan uzoqlashadi, bog‘lanish energiyasi kamayadi va elektronni ajratib olish osonlashadi. Demak, ionlanish energiyasi atom radiusiga teskari proporsionaldir.
Davr bo‘ylab chapdan o‘ngga qarab ionlanish energiyasi ortadi, guruh bo‘ylab yuqoridan pastga esa kamayadi.

=== Slayd 26 ===
Elektronga moyillik va elektromanfiylik
Elektronga Moyillik
Elektronga moyillik – atomga bitta elektron birikkanida ajralib chiqadigan yoki yutiladigan energiya miqdori (kJ/mol yoki kkal/mol). Bu xossa ionlanish energiyasiga o‘xshash tarzda o‘zgaradi.
Metallmas elementlarda, ayniqsa galogenlarda, elektronga moyillik eng katta qiymatga ega.
Ftor eng yuqori elektronga moyillikka ega.
Inert gazlarda elektronga moyillik deyarli mavjud emas, chunki ularning valent qobig‘i to‘la.
Bu xossalar elementlarning kimyoviy bog‘lanish hosil qilish qobiliyatini belgilaydi.

=== Slayd 27 ===
Elektromanfiylik
Elektromanfiylik – element atomining molekuladagi boshqa element elektron bulutini o‘ziga tortish xususiyati. Bu tushunchani 1932-yilda Linus Poling kiritgan va uni nisbiy elektromanfiylik («NE m») deb atagan.
Davr bo‘ylab chapdan o‘ngga qarab elektromanfiylik ortadi.
Guruh bo‘ylab yuqoridan pastga esa kamayadi.
Elektromanfiylik ortganda metallmaslik kuchayadi, kamayganda esa metallik xususiyat kuchayadi.
Eng kuchli metall fransiy, eng kuchli metallmas esa ftor.

=== Slayd 28 ===
Guruh bo‘ylab yuqoridan pastga susayadi, davr bo‘ylab chapdan o‘ngga kuchayadi.
Elementlarning boshqa xossalari
Guruh bo‘ylab yuqoridan pastga kuchayadi, davr bo‘ylab chapdan o‘ngga susayadi.
Guruh bo‘ylab yuqoridan pastga kuchayadi, davr bo‘ylab chapdan o‘ngga susayadi.
Guruh bo‘ylab yuqoridan pastga susayadi, davr bo‘ylab chapdan o‘ngga kuchayadi.
Metallik xossalari
Metallmaslik xossalari
Qaytaruvchanlik xossalari
Oksidlovchilik xossalari

=== Slayd 29 ===
E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT!
Bizni ijtimoiy tarmoqlarda kuzatib boring!

Slaydchi.uz — tarix, metodika va fan taqdimotlari uchun vizual platforma.

Boshqa darslar uchun: slaydchi.uz