IRSIYAT QONUNLARI

=== Taqdimot 1 ===
Irsiyat qonunlari
2025
=== Taqdimot 2 ===
Reja:
01
Genetika Fani va uning maqsad va vazifalari.
02
Irsiyat o‘zgaruvchanlik.
03
G. Mendel va uning tajribalari.
04
Dominantlik va retsessivlik.
05
Belgilarni irsiylanishida xromosoma nazariyasi.
=== Taqdimot 3 ===
Genetika fani va uning maqsad va vazifalari
Genetika fani — irsiyat (meros) qonuniyatlarini o‘rganuvchi biologiya sohasidir. U organizmlarning xususiyatlari va o‘zgarishlarining genetik asoslarini aniqlash, meros bo‘lib o‘tadigan xususiyatlar va genlar haqida ilmiy bilimlarni rivojlantirishga qaratilgan. Genetika fani hayotdagi organizmlar va ularning turli xususiyatlarining qanday uzatilishini tushunishga yordam beradi.
=== Taqdimot 4 ===
Genetika fani maqsadlari:
Irsiyat mexanizmlarini o‘rganish;
Genomning tuzilishi va funksiyasini aniqlash;
Genetik o‘zgarishlarni o‘rganish;
Inson va hayvonlarning genetik merosini o‘rganish.
=== Taqdimot 5 ===
Genetika fani maqsadlari
Irsiyat mexanizmlarini o‘rganish: Genetika organizmlar orasidagi o‘xshashlik va farqlarni aniqlash, irsiy xususiyatlarning qanday o‘zgarganligini va qaysi genlar tomonidan boshqarilishini o‘rganadi.
Genomning tuzilishi va funksiyasini aniqlash: Genetik tizimlar, ya’ni xromosomalar, genlar va ularning turlari, ularning o‘zaro munosabatlari va qanday qilib organizmning xususiyatlarini shakllantirishi tushuniladi.
=== Taqdimot 6 ===
Genetika fani maqsadlari
Genetik o‘zgarishlarni o‘rganish: Mutatsiyalar, genetik xatoliklar va boshqa o‘zgarishlar qanday yuzaga kelishi, ularning organizmlar hayoti va evimga ta’siri haqida bilim berish.
Inson va hayvonlarning genetik merosini o‘rganish: Inson organizmida o‘zgarmas genetik xususiyatlar va ularning sog‘liq, rivojlanish va kasalliklar bilan bog‘liqligini aniqlash.
2025
=== Taqdimot 7 ===
Genetika fani maqsadlari
Irsiyat qonuniyatlarini tadqiq qilish: Genetik omillar orqali xususiyatlarning avlodga qanday o‘tishini o‘rganish.
Populyatsiya genetikasini o‘rganish: Tabiiy tanlanish va populyatsiyalar orasidagi genetik farqlarni tahlil qilish.
Tibbiyot va biotexnologiya rivojlanishiga hissa qo‘shish: Genetika xususiyatlaridan foydalanib, kasalliklarni diagnostika qilish, davolash va yangi davolash usullarini ishlab chiqish.
=== Taqdimot 8 ===
Genetika fani maqsadlari
Organizmlar o‘rtasida genetik o‘xshashliklarni aniqlash: Turli organizmlarning o‘zaro genetik o‘xshashliklarini tahlil qilish orqali hayotning evolyutsiyasi va taraqqiyotini tushunish.
Qishloq xo‘jaligi va seleksiya: Yaxshi genetik xususiyatlarga ega hayvonlar va o‘simliklar seleksiyasini amalga oshirish, hosil va mahsulot sifatini yaxshilash.
Xorijiy genetik axborotni o‘rganish: Genetik tadqiqotlar yordamida xorijiy genetik materiallarni o‘rganib, yangi turlarni yaratish va o‘simlik yoki hayvonlarni yaxshilash.
=== Taqdimot 9 ===
Irsiyat o‘zgaruvchanlik
Irsiyat va o‘zgaruvchanlik – bu biologiyaning asosiy tushunchalaridan bo‘lib, u organizmlar xususiyatlarining qanday qilib o‘tishini (irsiyat) va o‘zgarishini (o‘zgaruvchanlik) o‘rganadi. Bu ikki fenomen hayotda mavjud bo‘lgan turlar va populyatsiyalarning qanday o‘zgarishini va moslashishini tushunishda muhim ahamiyatga ega.
=== Taqdimot 10 ===
Irsiyat — bu organizmning biologik xususiyatlari, genetik materiali (DNK, genlar) orqali ota-bobolardan farzandlarga o‘tish jarayonidir. Irsiyatning asosiy mexanizmi genetik ma’lumotlarning avlodlarga uzatilishi orqali amalga oshadi.
Irsiyat (meros)
=== Taqdimot 11 ===
Genlar: Organizmning xususiyatlarini belgilovchi asosiy birlikdir. Genlar DNK molekulalarida joylashgan bo‘lib, ular oqsillarni sintez qilishda ishtirok etadi.
Xromosomalar: Genlar xromosomalar ustida joylashgan. Insonda 46 ta xromosoma (23 juft) mavjud bo‘lib, har biri ota va onadan olingan bir xil miqdordagi genetik materialni o‘z ichiga oladi.
Meros bo‘lish: Genetik material ota-ona tomonidan bola avlodga o‘tkaziladi. Bu jarayon meyoz (yangi organizmning jinsiy hujayralari – sperma va tuxum hujayralari) va mitoz (oddiy hujayralar) jarayonlari orqali amalga oshadi.
=== Taqdimot 12 ===
O‘zgaruvchanlik – bu organizmning irsiy xususiyatlarining muhit sharoitlari, iqlim, oziqlanish va boshqa omillarga qarab qanday o‘zgarishlar sodir bo‘lishidir. O‘zgaruvchanlik, asosan, genetik va atmosfera omillari ta’siri ostida yuz beradi.
O‘zgaruvchanlik
=== Taqdimot 13 ===
Bu o‘zgarishlar genetik materialda yuz beradigan o‘zgarishlar (masalan, mutatsiyalar) natijasida yuzaga keladi. Mutatsiyalar yangi xususiyatlarni keltirib chiqarishi mumkin va ularning ba’zilari turli ijtimoiy va ekologik sharoitlarga moslashishda yordam beradi.
Genetik o‘zgaruvchanlik:
Atrof-muhit sharoitlari (masalan, harorat, yorug‘lik, oziq-ovqat resurslari) ham organizm xususiyatlariga ta’sir qilishi mumkin. Bunday o‘zgarishlar fenotipik o‘zgarishlar deb ataladi va ular organizmning tashqi ko‘rinishini yoki xulq-atvorini o‘zgartirishi mumkin, lekin genetik materialda o‘zgarishlar bo‘lmasligi mumkin.
Atrof-muhit ta’siri:
=== Taqdimot 14 ===
Evolyutsiya:
O‘zgaruvchanlik uzun vaqt davomida yangi turlar va genetik xususiyatlarning paydo bo‘lishiga olib keladi. Bu jarayon tabiiy tanlanish orqali amalga oshadi, ya’ni tabiiy muhitda ko‘proq moslashgan organizmlar ko‘payib, avlodlarga o‘tadi.
=== Taqdimot 15 ===
Irsiyat va o‘zgaruvchanlikning o‘zaro bog‘liqligi
Irsiyat va o‘zgaruvchanlik o‘rtasida muhim farqlar mavjud, ammo ular bir-biri bilan chambarchas bog‘liqdir. Irsiyat o‘zgaruvchanlikni keltirib chiqaradigan asosiy mexanizm bo‘lib, yangi o‘zgarishlar organizmning genetik materialida sodir bo‘lgan o‘zgarishlar natijasida yuzaga keladi. O‘zgaruvchanlik esa turli sharoitlar ostida organizmlarning yanada moslashishiga yordam beradi. Irsiyat va o‘zgaruvchanlik birgalikda organizmlar va turlar evolyutsiyasiga asos bo‘ladi.
=== Taqdimot 16 ===
G.Mendel va uning tajribalari
Gregor Mendel (1822–1884) – genetikaning asoschisi hisoblanadi. U o‘zining mashhur tajribalari orqali irsiyatning asosiy qonuniyatlarini aniqladi. Mendel o‘z tajribalari natijasida meros bo‘lish qonunlarini (Mendel qonunlari deb ataladi) shakllantirdi. Bu qonunlar irsiyatning qanday o‘tishini, xususiyatlarning avlodga qanday uzatilishini tushunishga yordam berdi va keyinchalik genetikani rivojlantirishda muhim asos bo‘ldi.
Gregor Mendel (1822–1884)
=== Taqdimot 17 ===
Gregor Mendel
Mendelning hayoti va ilmiy faoliyati. Mendel avstriyalik monarx (kechirasiz, din, monastir hayoti) bo‘lib, XIX asrning o‘rtalarida biologiya va statistikaga qiziqib, o‘zining tajribalari bilan mashhur bo‘ldi. U o‘z tajribalari uchun o‘simliklar, xususan, no‘xot (Pisum sativum) ni tanladi. Bu o‘simliklar bir necha avlod davomida kuzatilishi mumkin bo‘lib, ularning xususiyatlari nisbatan oddiy va aniq edi.
=== Taqdimot 18 ===
Mendelning tajribalari
Bichim (yuqori yoki uzun);
Rang (yashil yoki sariq);
Barg rangi (to‘q yashil yoki oq);
Gul rangi (qizil yoki oq);
Meva rangi (sariq yoki oq);
Don (yashil yoki oq);
Insonni qanday aniqlash (ta’sir etuvchi omillar yoki xom).
Mendelning tajribalari no‘xot (pisum sativum) ustida amalga oshirildi. U 7 ta o‘zgaruvchan xususiyatni o‘rganib, ularning qanday o‘zgarishini va qanday avlodga o‘tilishini kuzatdi. Ushbu xususiyatlar quyidagilar edi:
=== Taqdimot 19 ===
Mendelning asosiy qonunlari
Monogibrid (bitta xususiyat) meros qonuni (birlamchi tasodif)
Mendel, bir xususiyat (masalan, rang yoki o‘lcham) bo‘yicha ikki tur o‘simliklarni o‘zaro chatishtirib, ularning avlodlari qanday o‘zgarishini aniqladi. U quyidagicha kuzatdi:
Agar ikkita genetik jihatdan to‘liq farqli o‘simliklar (masalan, birida sariq rang, boshqasida esa yashil rang) bir-biriga chatishtirilsa, birinchi avlodda faqat bir rang (sariq) paydo bo‘ladi. Bu sariq rang dominant bo‘lib, yashil rang retsessivdir.
Ikkinchi avlodda (F2 avlodi) esa ranglar 3:1 nisbati bilan bo‘linadi, ya’ni 3 sariq, 1 yashil.
1. Mendel o‘z tajribalari asosida bir nechta asosiy qonunlarni ishlab chiqdi:
=== Taqdimot 20 ===
2. Gibridlashish qonuni (Krossingover yoki krossing qonuni)
Mendel ikki xil xususiyat (masalan, rang va shakl) bo‘yicha o‘simliklarni bir-biriga chatishtirib, ularning qanday avlodga o‘tishini kuzatdi. Natijada quyidagicha qonun chiqarildi:
Xususiyatlar o‘rtasida mustaqil taqsimlanadi: Bu shuni anglatadiki, bir xususiyat (masalan, rang) boshqasiga (masalan, shakl) ta’sir qilmaydi.
Taqsimlanishdagi tasodifiylik: Ikki xususiyat (masalan, sariq va uzun, yashil va qisqa) bir-biriga tasodifiy tarzda bo‘linadi. Har bir xususiyat avlodga teng ehtimollik bilan o‘tadi.
=== Taqdimot 21 ===
3. Dominant va retsessiv xususiyatlar qonuni
Dominant xususiyat: Bu xususiyatlar avlodga ustunlik bilan o‘tadi, ya’ni agar bir xususiyat dominant bo‘lsa, u retsessiv xususiyatni ustunlikka chiqarmoqda. Masalan, sariq rang dominantdir.
Retsessiv xususiyat: Bu xususiyatlar faqat ikkita retsessiv alel mavjud bo‘lsa (ya’ni ikki retsessiv gen) o‘z ifodasini topadi. Masalan, yashil rang retsessivdir.
4. Pleiotropizm va ko‘plik (polygenizm)
Mendel o‘z tajribalari natijasida ba’zi xususiyatlar bir nechta genlar tomonidan boshqarilishini ko‘rsatdi. Bu hodisa polygenizm deb ataladi. Pleiotropizm esa bir gen bir nechta xususiyatlarni belgilashni anglatadi.
=== Taqdimot 22 ===
Mendelning kashfiyotlarining ahamiyati
Mendelning genetikadagi kashfiyotlari genetik bilimlar rivojlanishining asosini yaratdi. Biroq, uning ishlari hayotida ko‘p e’tibor olmagan bo‘lsa-da, keyinchalik XX asrning boshlarida, genetikaga qiziqish ortgani sayin, Mendelning ishlari qayta kashf etildi va ularning ahamiyati anglandi. Mendel qonunlari biologiya, tibbiyot, qishloq xo‘jaligi va boshqa sohalarda amaliy ahamiyatga ega bo‘ldi.
=== Taqdimot 23 ===
Dominantlik va retsessivlik
Dominantlik va retsessivlik — bu genetika tushunchalari bo‘lib, ular organizmlarning genetik xususiyatlarining qanday uzatilishini va ifodalanishini tushunishga yordam beradi. Bu tushunchalar Gregor Mendelning meros bo‘lish qonuniyatlarini o‘rganish jarayonida shakllangan.
=== Taqdimot 24 ===
Dominantlik (Dominant)
Dominantlik – bu bir genning boshqa genni ustunlik qilish holatidir. Agar bir organizmda ikkita gen variantidan biri dominant bo‘lsa, dominant alelning ta’siri ko‘rinadi, boshqa, ya’ni retsessiv alel esa befarq bo‘ladi. Dominant alel har doim o‘zining xususiyatini ifodalaydi, hatto agar u faqat bir marta (gibrid) mavjud bo‘lsa.
=== Taqdimot 25 ===
Dominant alel xususiyatlari:
Dominant alel har doim ifodalanadi, hatto u gibrid (ya’ni, bir dominant va bir retsessiv alelga ega) bo‘lsa ham.
Misol: Sariq rang o‘simliklarda dominant bo‘lib, agar bir organizmda sariq rangni belgilovchi dominant alel mavjud bo‘lsa, o‘simlikning rangini sariq ko‘rish mumkin.
Dominantlik – bu xususiyatning bir gen tomonidan boshqarilishi, boshqa gen esa uning ta’siriga ko‘rsatma beradi.
=== Taqdimot 26 ===
Retsessivlik (Recessive)
Retsessivlik – bu bir genning, agar uning qarshi gen variantlari dominant bo‘lsa, ifodalangan xususiyatlar orasida ko‘rinmasligi holatidir. Retsessiv alelning xususiyati faqat uning ikki nusxasi (ya’ni, ikkita retsessiv alel) mavjud bo‘lsa, avlodda ifodalanadi. Agar bir dominant alel mavjud bo‘lsa, retsessiv alel o‘zining ta’sirini ko‘rsatmaydi.
=== Taqdimot 27 ===
Retsessiv alel xususiyatlari:
Retsessiv xususiyat faqat ikki retsessiv alel mavjud bo‘lsa (homozigot retsessiv) ifodalanadi.
Misol: Yashil rang o‘simliklarda retsessivdir (ya’ni, y – yashil rang retsessiv).
Agar organizmda bir dominant alel va bir retsessiv alel bo‘lsa (geterozigot), dominant alel ifodalanadi va retsessiv alel “bo‘lishmaydi”.
=== Taqdimot 28 ===
Dominant va retsessivlikning genetik asoslari
Mendel o‘zining tajribalari asosida bu qonuniyatlarni o‘rganib, dominant va retsessiv alellarning irsiy o‘tishini aniqladi. Bu jarayonlar quyidagicha amalga oshadi:
Gomozigot dominant (YY): Ikki dominant alel mavjud bo‘ladi va xususiyat dominant tarzda ifodalanadi.
Geterozigot (Yy): Bitta dominant va bitta retsessiv alel mavjud. Xususiyat dominant bo‘ladi, chunki dominant alel ifodalanadi.
Gomozigot retsessiv (yy): Ikki retsessiv alel mavjud bo‘ladi va faqat retsessiv xususiyat ifodalanadi.
=== Taqdimot 29 ===
Dominantlik va retsessivlikning mashhur misollari
Insonlarda:
Bosh terisi rangini belgilovchi gen: oq rang dominant, qora rang retsessivdir.
Quloq shakli: ko‘rshapalak shakli dominant, turli shakllar retsessiv bo‘lishi mumkin.
O‘simliklar:
No‘xot (Pisum sativum): sariq rang dominant, yashil rang retsessivdir.
Gullar: oq rang dominant, binafsha rang retsessiv bo‘lishi mumkin.
=== Taqdimot 30 ===
Belgilarni irsiylanishida xromosoma nazariyasi
Xromosoma nazariyasi – bu genetikaning asosiy nazariyalaridan biri bo‘lib, irsiy xususiyatlarning xromosomalar orqali o‘tilishini tushuntiradi. Ushbu nazariya, Gregor Mendel tomonidan ishlab chiqilgan meros qonunlari bilan bog‘liq bo‘lib, genetik xususiyatlar xromosomalar ustida joylashgan genlar orqali o‘tkaziladi.
=== Taqdimot 31 ===
Xromosoma nazariyasining asosiy tushunchalari
Xromosomalar:
Xromosomalar organizmlar hujayralarining yadrosida joylashgan, genetik materialni (DNK) o‘z ichiga olgan tuzilmalardir.
Insonda 23 juft xromosoma mavjud, shulardan 22 jufti autosomal (jinsiy belgilarni ifodalovchi emas) va 1 jufti esa jinsiy xromosomalar (X va Y) hisoblanadi.
Genlar va alellar:
Genlar xromosomalar ustida joylashgan va organizmning xususiyatlarini belgilovchi bo‘ladigan DNK bo‘laklaridir.
Genlar ikki yoki undan ortiq alel (gen variantlari) bilan mavjud bo‘lishi mumkin, ular organizmning bir xil xususiyatlarini ifodalashda ishtirok etadi.
=== Taqdimot 32 ===
Xromosomalar orqali meros bo‘lish:
Xromosomalar, genetik ma’lumotlarning avlodlarga o‘tilishida asosiy rol o‘ynaydi. Mendelning qonunlari va xromosoma nazariyasi bir-birini to‘ldiradi, chunki xromosomalar organizmning xususiyatlarini belgilovchi genlarni o‘z ichiga oladi va bu genlar o‘zgarmas tarzda meros bo‘lib o‘tadi.
Gomozigot va gibrid (geterozigot) alellar:
Gomozigot: Agar organizmning ikkita aleli bir xil bo‘lsa (masalan, ikkisi ham dominant yoki ikkisi ham retsessiv), bu holat homozigot deb ataladi.
Gibrid (geterozigot): Agar ikkita alel turli bo‘lsa (biri dominant, biri retsessiv), bu holat gibrid deb ataladi.
=== Taqdimot 33 ===
Xromosoma nazariyasining prinsiplari
1. Xromosomalar orqali genetik materialning o‘tishi:
Mendelning meros qonunlariga ko‘ra, xromosomalar orqali ota-ona tomonidan farzandga genetik material uzatiladi. Bu jarayon xromosomalarning meyoz jarayoni orqali amalga oshadi.
Har bir xromosoma ota-ona tomonidan ikkita nusxada (yangi tug‘ilgan organizmda ikkita xromosoma bo‘ladi: biri onadan, biri otadan) taqdim etiladi.
=== Taqdimot 34 ===
2. Xromosomalar va genlar orasidagi aloqalar:
Xromosoma nazariyasiga ko‘ra, xususiyatlar (masalan, rang, shakl va boshqalar) xromosomalar ustida joylashgan genlar orqali ifodalanadi.
Xususiyatlarning uzatilishi xromosomalar o‘tkaziladigan va tasodifiy ravishda o‘zgartiriladigan usullar (masalan, krossingover yoki genetik rekombinatsiya) orqali sodir bo‘ladi.
3. Xromosomalar va jinsiy belgilar:
Xromosomalar jinsiy belgilarni ham belgilaydi. Insonlarda X va Y jinsiy xromosomalar mavjud. Erkaklar X va Y xromosomalariga, ayollar esa ikkita X xromosomaga ega bo‘ladilar.
Erkaklar jinsiy xususiyatlari X va Y xromosomalaridagi genlar tomonidan belgilangan. Ayollarda esa jinsiy xususiyatlar faqat X xromosomalarida joylashgan genlar orqali boshqariladi.
=== Taqdimot 35 ===
Xromosoma nazariyasining evolyutsiyasi
Xromosoma nazariyasi o‘zgarmas ravishda rivojlanib kelgan va Mendel qonunlari bilan birgalikda, irsiyatning molekulyar va yadro darajasida qanday uzatilishini yanada aniqroq tushunishga yordam beradi. Bugungi kunda, genomika va genetik modifikatsiyalar orqali xromosomalar va genlar o‘rtasidagi aloqalar yanada chuqur o‘rganilmoqda.
=== Taqdimot 36 ===
E’tiboringiz uchun rahmat!
Bizni ijtimoiy tarmoqlarda kuzatib boring!