ILK O‘RTA ASRLARDA ERON

ILK O‘RTA ASRLARDA ERON

Ilk o‘rta asrlarda Eron

Ilk o‘rta asrlarda Eron tarix sahnasida Sosoniylar davlati orqali yirik siyosiy va madaniy kuch sifatida namoyon bo‘ldi. Milodiy III asrda tashkil topgan bu imperiya o‘rta asr Sharqining eng qudratli davlatlaridan biri bo‘lib, u davrda Eron siyosati, dini va madaniy hayoti tubdan o‘zgardi.

Sosoniylar davlati va uning ijtimoiy tuzumi

Milodiy 226-yilda Parfiya imperiyasi o‘rnida Sosoniylar davlati tashkil topdi. Davlat tarkibiga Eronning keng hududlari, Mesopotamiya, Sharqiy tog‘li rayonlar va Hindistonning ayrim qismlari kirgan. Poytaxt Ktesifon shahri edi. Aholi asosan sun’iy sug‘oriladigan dehqonchilik va chorvachilik bilan shug‘ullangan. Hunarmandchilik va savdo ham yuqori darajada rivojlangan bo‘lib, Erondan Buyuk Ipak yo‘li o‘tgan.

Ijtimoiy tuzumda qullik saqlanib qolgan bo‘lsa-da, asta-sekin iqtisodiy hayotda qul mehnatidan foydalanish kamaygan. Qullar irrigatsiya, qurilish va dehqonchilikda ishlatilgan, ba’zilariga cheklangan huquqlar berilgan. “Dastkard” tizimida qul yerga biriktirilgan bo‘lib, yersiz sotilmasdi. Shu tariqa feodal mulkchilikning dastlabki ko‘rinishlari shakllana boshlagan.

Davlat tashkiloti va shahanshox

Sosoniylar sulolasiga asos solgan Ardasher I (226–241) Fors, Xuziston va Markaziy Eronni birlashtirib, yagona kuchli davlat barpo etdi. U o‘zini “shahanshox” — ya’ni “podshohlar podshohi” deb e’lon qildi. Davlat boshqaruvi markazlashgan bo‘lib, barcha hokimiyat shoh qo‘lida to‘plangan. Meroslik qat’iy belgilangan bo‘lmasa-da, hukmdor albatta Sosoniylar urug‘idan bo‘lishi kerak edi.

Davlatning markaziy boshqaruvida vazir (katta boshqaruvchi) muhim o‘rin tutgan. U moliya, armiya va sug‘orish tizimini nazorat qilgan. Davlat apparati hali to‘liq shakllanmagan bo‘lsa-da, harbiy va iqtisodiy boshqaruv mustahkam edi.

Viloyatlarni boshqaruv

Sosoniylar imperiyasi o‘z ichiga ko‘plab viloyatlarni olgan bo‘lib, ularning boshqaruvi turlicha amalga oshirilgan. Markazga yaqin viloyatlar bevosita shahanshox tayinlagan vakillar tomonidan boshqarilgan. Uzoq hududlarda esa mahalliy zodagonlar nisbatan mustaqil ravishda hokimlik qilgan. Markaziy Osiyo bilan chegaradosh viloyatlar strategik ahamiyatga ega bo‘lganligi sababli, u yerlarga odatda shahanshox urug‘idan bo‘lgan shaxslar tayinlangan.

Zardushtiylik — davlat dini

Sosoniylar imperiyasida zardushtiylik rasmiy davlat dini sifatida e’tirof etildi. Bu dinning asosiy g‘oyasi — yorug‘lik va zulmat kuchlari o‘rtasidagi abadiy kurash haqidagi dualistik ta’limot edi. Zardushtiylik diniy e’tiqod va siyosatni birlashtirgan tizim sifatida davlatni mustahkamlashga xizmat qilgan.

Ibodatxonalar — “olov uylari”da ruhoniylar Xarbod va Ma’badlar diniy marosimlarni o‘tkazganlar. Zardushtiylik ibodatxonalari katta yer egaligiga ega bo‘lib, ularga aholidan to‘lov va hadyalar kelib tushgan. Din qoidalarini buzish jarima yoki jazoga sabab bo‘lgan.

Zardushtiy ruhoniylar davlat siyosatida muhim o‘rin egallagan, ular ta’lim va sud ishlarini boshqargan. Diniy ta’sirning kuchayishi natijasida jamiyatda diniy nazorat ortgan, bu esa ba’zi norozilik harakatlarini keltirib chiqargan. Shu davrda Moniylik va Mazdakiylik oqimlari zardushtiylikka qarshi g‘oyalar bilan paydo bo‘ldi.

Xulosa

Ilk o‘rta asrlarda Eron — bu siyosiy markazlashuv, diniy tizimlashuv va iqtisodiy rivojlanish davri bo‘lgan. Sosoniylar davlati Sharqdagi eng qudratli imperiyalardan biri sifatida tarixda muhim o‘rin egallaydi. Ularning davrida zardushtiylik davlat dini darajasiga ko‘tarilgan, shaharlar yuksalgan, madaniyat va san’at rivoj topgan. Bu davr keyinchalik islom davrining shakllanishiga ham asos bo‘ldi.

=== Taqdimot 1 ===
Ilk o‘rta asrlarda Eron
=== Taqdimot 2 ===
Sosoniylar davlati va uning ijtimoiy tuzumi.
01
02
Davlat tashkiloti va shahanshox.
03
Viloyatlarni boshqaruv.
04
Zardushtiylik davlat dini.
Reja:
=== Taqdimot 3 ===
Sosoniylar davlati va uning ijtimoiy tuzumi
=== Taqdimot 4 ===
III asrda (226-yili) parchalangan Parfiya imperiyasi o‘rnini Sosoniylar davlati egalladi. Uning tarkibiga Eronning bepoyon hududlari, Mesopotamiya, Hindiston, Sharqiy yassi tog‘ rayonlari kirardi. g‘arbiy hududlar ancha yuqoriroq madaniy darajaga erishdi.
=== Taqdimot 5 ===
Avvalgi jamoa bu paytda alohida mulk bo‘lgan hududlar soni 240 taga yetdi. Faqat barcha qardosh qabilalar bir elat bo‘lib birlashgan edi.
=== Taqdimot 6 ===
Sosoniylar imperiyasining asosiy aholisi sun’iy sug‘orishga asoslangan dehqonchilik bilan mashg‘ul edi. Tog‘li rayonlarda ko‘chmanchi chorvadorlar yashardi. Shaharlarning asosiy qismi mamlakatning g‘arbiy qismida joylashgan edi. Ularning eng kattasi poytaxt Ktesifon edi. Sosoniy shaharlari o‘z hunarmandchilik mahsulotlari bilan dunyoga nom taratganlar. (ajoyib gazlama, qurollar). Erondan buyuk ipak yo‘li o‘tgan edi.
=== Taqdimot 7 ===
Qullar sotuvga qo‘yilgan, garovga berilgan, sotilgan qulning o‘rtacha narxi-500 dirham bo‘lgan, jinoiy ishlar uchun ozod kishini qullikka berilgan. Erkinlikka chiqarishning murakkabligi mavjud edi. Qullar ma’lum shartlar asosida mulkiga ega bo‘lishlari, shartnomalar tuzishlari mumkin bo‘lgan va “qisman ozodlikka chiqish”tizimi mavjud bo‘lib, unga asosan qul o‘zi ishlab chiqargan mahsulotni ma’lum qismini olgan.
=== Taqdimot 8 ===
Qul mehnatidan asosan irrigatsiya va ziroat ishlaridan foydalanilgan. Qishloq xo‘jaligida ulardan foydalanish asta-sekin kamayib borgan. (Ziroatda intensiv usullardan foydalanish kerak edi). Yuqori tabaqalar eksplutatsiyaning yangi shakllarini qidira boshlaganlar.
Manbalarda mulkning dastkard degan shakli ko‘p tilga olingan. Unda qul yerga biriktirilgan, qul yersiz sotilmasdi.
=== Taqdimot 9 ===
IV-V asrlarda jamoa a’zolari orasida mulkiy tabaqalanish jarayoni ancha chuqurlashgan, lekin u tugamagan va huquqiy jihatdan rasmiylashtirilmagan. Ozod zuzi atamasi jamoaning erkin a’zosiga nisbatan qo‘llanilgan. Endi bu atama ko‘proq o‘ziga to‘q, mustaqil urushga ot minib kira oladigan kishini anglata boshlagan. V asrga kelib bu atama kadxudo va dehqonga nisbatan ham qo‘llanilgan.
=== Taqdimot 10 ===
Davlat tashkiloti va shahanshox
=== Taqdimot 11 ===
III asr boshlarida mashhur sosoniylar urug‘i vakili Ardasher butun fors, markaziy Eron, Fors g‘arbidagi Xuzistonni o‘z hukmronligi ostiga oldi. 226-yili u o‘zini davlat boshlig‘i deb e’lon qilgan. Sosoniylar sulolasiga asos solgan Ardasher 241-yilga qadar hukmronlik qilgan. Dastlabki Sosoniylar eski Parfiya zodagonlari bilan uzoq kurash olib borganlar.
=== Taqdimot 12 ===
Zodagonlarning o‘z jamoalari bilan aloqalari uzib tashlangan. o‘z jamoasi bilan aloqasi zaifroq bo‘lgan aristokratiya Ardasherni qo‘llab, Sosoniylar g‘alabasiga ko‘maklashgan.
Meroslilikning qat’iy tartibi bo‘lmagan, lekin hukmdor albatta Sosoniylar urug‘idan bo‘lishi shart edi. U hayot chog‘idayoq o‘ziga ma’qul shahzodani o‘rinbosar etib tayinlashga harakat qilardi. Ko‘pincha saylov turli guruhlar o‘rtasida nizo tug‘dirardi
=== Taqdimot 13 ===
Meroslikning qat’iy tartibi bo‘lmagan, lekin hukmdor albatta Sosoniylar urug‘idan bo‘lishi shart edi. U hayot chog‘idayoq o‘ziga ma’qul shahzodani o‘rinbosar etib tayinlashga harakat qilardi. Ko‘pincha saylov turli guruhlar o‘rtasida nizo tug‘dirardi.
=== Taqdimot 14 ===
Ma’muriy apparat boshligi vazir (buyuk boshqaruvchilar). Uning majburiyatlari doirasi hali aniq belgilanmagan edi, chunki keng tarmoqli boshqaruv tizimi vujudga kelmagan edi.
Markaziy hukumatning ko‘proq diqqat e’tibori moliya, armiya va irrigatsiyaga qaratilgan. Moliya boshqarmasi soliq yig‘ish va jamoalar bilan mashg‘ul bo‘lgan.
=== Taqdimot 15 ===
Viloyatlarni boshqaruv
=== Taqdimot 16 ===
Viloyatlarni boshqaruv sosoniylarga bo‘ysungan mahalliy hukmdorlar tomonidan amalga oshirilgan. Ular ma’lum darajadagi mustaqillikni saqlab qolgan edilar. Davlatning asosiy hududi bo‘lsa shahanshoh tomonidan quyilgan, vakillar tomonidan tasarruf etilgan. O‘ta muhim, ayniqsa markaziy osiyo bilan chegaradosh viloyatlarda gubernator shahanshoh urug‘idan qo‘yilgan.
=== Taqdimot 17 ===
Zardushtiylik davlat dini
=== Taqdimot 18 ===
Sosoniylar imperiyasini mustahkamlashda davlat dini zardushtiylik o‘ziga xos o‘rin tutgan. Faqat sosoniylar davriga kelibgina zardushtiylik din sifatida to‘la shakllanib bo‘ldi. Sosoniylar davri zardushtiyligi asosida dualistik g‘oya qorong‘ilik va yorug‘lik kuchlari o‘rtasidagi kurash masalasi yotadi. (bu davrda afsonaviy payg‘ambar Zaratushtraning “Avestoda” yozilgan fikrlari doirasidan ancha chetga chiqib ketgan edi).
=== Taqdimot 19 ===
Murakkab va detallashgan ravishda ishlab chiqqan hududlar. (Axuramazda, Axriman. Anaxez, Zrvana) va tabiat kuchlariga quyosh, olov, yulduzlar sig‘inish juda ko‘p sonli ruhoniylar Xarbad va Ma’badlar tomonidan amalga oshirilgan.
o‘chmas olov yoqib turgan yuzlab ibodatxonalarda ibodat qilganlar, qo‘shiq aytilgan, muqaddas yozuvlardagi matnlar o‘qilgan.
=== Taqdimot 20 ===
Zardushtiylik ibodatxonalari, “xarbod va ma’badlar” asosan qullar tomonidan ishlanadigan katta yer mulklarga ega edilar. Ularga katta in’omlar kelgan, bundan tashqari aholidan bajarilgan marosim uchun haq olingan. Din qoidalarini bajarmaslik ko‘pdan-ko‘p jarimaga sabab bo‘lgan.
Zardusht ruhoniylarning yuqori qatlami siyosiy hayotda muhim rol o‘ynagan.
=== Taqdimot 21 ===
Ular qo‘lida ta’lim tizimi va sud bo‘lib, xalqning butun hayoti qattiq nazorat ostida edi. Shu sababli hamisha bu davrdagi ijtimoiy norozilik dahriylik libosi ostida bo‘lardi, ular orasida eng muhimlari Moniylik va Mazdakiylik hisoblangan.
=== Taqdimot 22 ===
E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT!
Bizni ijtimoiy tarmoqlarda ham kuzatib boring!

📘 “Ilk o‘rta asrlarda Eron” mavzusidagi to‘liq taqdimotni Slaydchi.uz saytida tomosha qiling.

Slaydchi.uz — tarix, geografiya, metodika va fan taqdimotlari uchun vizual platforma.

Boshqa darslar uchun: slaydchi.uz