GEOSIYOSAT ASOSLARI FANINING PREDMETI, OBYEKTI, MAQSADI VA VAZIFALARI

GEOSIYOSAT ASOSLARI FANINING PREDMETI, OBYEKTI, MAQSADI VA VAZIFALARI

Geosiyosat asoslari: faning predmeti, obyekti, maqsadi va vazifalari

Geosiyosat asoslari — siyosiy jarayonlarning geografik makon, tabiiy-iqlim, demografik, iqtisodiy va madaniy omillar bilan o‘zaro ta’sirini o‘rganadigan fandir. Ushbu maqola fanning zarurati, tadqiqot doirasi, asosiy aktorlari va konseptual yondashuvlarini izchil yoritadi.

“Geosiyosat” tushunchasi va uning asosiy aspektlari

Atama yunoncha “geo” (yer) va “politicos” (davlatni boshqarish san’ati) so‘zlaridan kelib chiqqan bo‘lib, siyosiy qarorlar va strategiyalarni hudud, joylashuv, resurslar, kommunikatsiyalar hamda inson omili bilan bog‘lab tushuntiradi. Ba’zi tadqiqotchilar o‘zbek siyosiy lug‘atidagi qo‘llanmasini nemischa “Geopolitik” an’analari bilan bog‘laydi.

Tarixiy shakllanish: Ratsel va Chellen merosi

Nemis olimi Fridrix Ratsel geosiyosiy fikrning otasi sifatida ko‘riladi. Uning “Siyosiy geografiya” asarlarida “geografik makon siyosiy kuch sifatida” g‘oyasi markazda turadi. 1916-yilda shvetsiyalik Rudolf Chellen “geosiyosat” atamasini ilmga kiritib, davlatni “geografik-biologik organizm” sifatida izohladi.

“Geosiyosat asoslari” faniga ehtiyoj nimada?

Globallashuv jarayonlari, transmilliy xavfsizlik tahdidlari, ekologik va axborot muhitidagi o‘zgarishlar sharoitida geosiyosiy tafakkur — ilmiy asoslangan tahlil va prognozlar zarur. Fan siyosiy qaror qabul qilishda mantiqiy, dalillarga tayangan xulosalar chiqarishga xizmat qiladi.

Fan va siyosiy amaliyot sifatida geosiyosat

Geosiyosat nazariy platforma bo‘lish barobarida, amaliy geostrategik rejalashtirish, xavfsizlik doktrinalari, tashqi siyosatni loyihalash va milliy manfaatlarni himoya qilishning metodik asoslarini ham beradi.

Asosiy geosiyosiy yondashuvlar

• 1-yo‘nalish: Siyosiy geografiya va siyosat munosabatida geografiyani birlamchi omil sifatida ko‘radi.
• 2-yo‘nalish: Mintaqa va global miqyosda kuch markazlari raqobati, geostrategik o‘yinlarga urg‘u beradi.
• 3-yo‘nalish: Kompleks yondashuv — iqtisodiy, demografik, diniy, madaniy omillar bilan integratsiyalangan tahlil.

Geosiyosatning predmeti va tadqiqot doirasi

Predmet: siyosiy jarayonlarning geografik makon bilan o‘zaro aloqasi, makonning siyosiy kuchga aylanish mexanizmlari.

Tadqiqot doirasi: sayyoraviy (planetar) makon — quruqlik, Dunyo okeani, havo qobig‘i; davlatlar va ularning resurslari; mintaqaviy tizimlar va global tartibot.

Geosiyosatning obyektlari: Chellen tasnifi

• Monosiyosat: bitta davlatning siyosiy muhofazasi va tashqi ta’sirlar dinamikasi.
• Morfosiyosat: davlat hududining shakli va o‘lchami, chegaralar konfiguratsiyasi.
• Fiziosiyosat: geostrategik mazmun, fizik-geografik holatlar va ularning siyosiy oqibatlari.

Asosiy geosiyosiy omillar

• Geografik va hududiy omil: joylashuv, resurslar, tabiiy-iqlim sharoiti.
• Transport-kommunikativ omil: dengiz yo‘llari, quruqlik koridorlari, logistika tarmoqlari.
• Iqtisodiy va demografik omillar: bozor hajmi, mehnat resurslari, urbanizatsiya.
• Madaniy va diniy omillar: sivilizatsion uyg‘unlik, identitet va qadriyatlar.
• Siyosiy va harbiy omillar: institutsional barqarorlik, mudofaa salohiyati.
• Ekologik omil: suv tanqisligi, iqlim xavflari, bioxilma-xillik.

Geosiyosatning asosiy aktorlari

Geosiyosiy aktor — maqsadini makon haqidagi tasavvur doirasida belgilaydigan va makonga ta’sir o‘tkaza oladigan shaxs yoki tuzilmalardir.

• Hududiy aktorlar: mintaqalar, shahar-aglomeratsiyalar, portlar.
• Klassik/An’anaviy aktorlar: davlatlar, davlatlararo ittifoqlar.
• Yangi aktorlar: TNBlar (transmilliy biznes), xalqaro tashkilotlar, tarmoqlararo koalitsiyalar, hatto axborot platformalari.

“Geosiyosat asoslari” fanining maqsadi va vazifalari

• Geosiyosiy tafakkurni siyosatchilar, davlat xizmatchilari, xavfsizlik va rejalashtirish subyektlarida shakllantirish.
• Turli jamiyatlar va mamlakatlar o‘rtasidagi aloqalarni ijtimoiy-iqtisodiy, ekologik, demografik, axborot hamda madaniy farqlarni inobatga olgan holda rejalashtirish.
• Xavfsizlik doktrinalari va geostrategik konsepsiyalarni ishlab chiqish.

Misollar (Examples)

• Transport koridori tanlovi: dengiz yo‘liga chiqish imkoniga ega bo‘lmagan davlatlar quruqlikdagi tranzit koridorlarini ustuvor qiladi — bu transport-kommunikativ omilning siyosiy ustuvorlikka aylanishidir.
• Suv resurslari siyosati: daryo havzalarini baham ko‘ruvchi qo‘shni davlatlar o‘rtasidagi kelishuvlar ekologik omilning geosiyosatga bevosita ta’sirini ko‘rsatadi.
• Axborot maydoni: raqamli platformalar va media tarmoqlari yangi geosiyosiy aktor sifatida jamoatchilik fikri va diplomatiyaga ta’sir ko‘rsatadi.

Xulosa (Conclusion)

Geosiyosat asoslari fani geografik makon, resurslar va jamiyat omillarini siyosiy strategiya bilan bog‘laydigan nazariy-amaliy platformadir. U global va mintaqaviy jarayonlar mantig‘ini tushunish, milliy manfaatlarni himoya qilish va barqaror geostrategik rejalashtirish uchun zarur bo‘lgan tahliliy vositalarni beradi.

=== Taqdimot 1 ===
“Geosiyosat asoslari” fanining predmeti, obyekti, maqsadi va vazifalari
=== Taqdimot 2 ===
REJA:
Geosiyosatning asosiy aktorlari.
01
02
03
04
“Geosiyosat asoslari” fan va siyosiy amaliyot sifatida.
“Geosiyosat” tushunchasi va uning asosiy aspektlari.
“Geosiyosat asoslari” fanining predmeti va tadqiqot doirasi.
=== Taqdimot 3 ===
“Geosiyosat asoslari” faniga
zarurat nimada?
Globallashib borayotgan jahon hodisa va jarayonlari chuqur geosiyosiy tafakkurga, jiddiy global yondashuv va professional tadqiqotlarga asoslangan javoblarga ehtiyoj sezilmoqda.
Garchi ilmiy-texnika taraqqiyoti tantana qilgan bo‘lsa-da, yer kurrasi va har bir mamlakatda sodir bo‘ladigan global o‘zgarishlarning oqibatlari to‘g‘risida mantiqiy va malakali fikr yuritish hamda xulosalar chiqarish imkonini beradigan fanlarga zaruratni taqozo etmoqda
=== Taqdimot 4 ===
O‘z milliy xavfsizligi, milliy manfaatlari va maqsadlarini himoya qilish, ichki va tashqi siyosatda tahdidlarni aniqlash, xavfsizlik doktrinalarini yaratish va boshqa strategik vazifalarni amalga oshirish masalalarini hal qilish uchun tegishli ilmiy tizimlarni barpo etish, keng geosiyosiy va strategik tadqiqotlarni o‘tkazish talab etiladi.
=== Taqdimot 5 ===
1945-yilda jahon urushi yakuniga yetgach u keltirgan barcha yo‘qotishlarga bir tomondan geosiyosat fani ham aybdordek hisoblandi.
Mustamlakachilik tizimi, jahon urushlari va undan keyingi “sovuq urush” davri salbiy jihatlariga ba’zan geopolitik jarayonlar sabab qilib ko‘rsatildi.
XX asr oxiri – XXI asr boshlariga kelib geosiyosat o‘tib ketgan “patologiya”dan xalos bo‘ldi.
=== Taqdimot 6 ===
XX asrning 90-yillarigacha
Kommunistik mafkura geosiyosatni imperialistik ekspansiyani asoslash uchun geografik dalil va omillardan (mamlakatning hududi, joylashuvi va boshqalar) foydalanuvchi siyosiy konsepsiya deb, uning asosini irqchilik, maltuschilik, sotsial – darvinizm bilan bog‘lab ta’riflash orqali salbiy baholab kelgan.
=== Taqdimot 7 ===
Yirik mustamlakachi davlatlarning vujudga kelishi;
Jahon savdosining yuksalishi;
Sanoat va moliya kapitalining rivojlanishi;
Jahon bozori uchun kurashning avjiga chiqishi;
Yangi bozorlarga, mustamlakalarga ega bo‘lishga intilish.
Geosiyosat fan sifatida XIX asr oxirlari – XX asr boshlarida vujudga keldi. Uning vujudga kelishida quyidagi omillar ta’sir ko‘rsatdi:
=== Taqdimot 8 ===
“Geosiyosat asoslari” fanining asosiy vazifalari:
Mamlakatlarning siyosat va jamoat arboblari, boshqaruv, mudofaa, xavfsizlik va strategik rejalashtirish bilan shug‘ullanadigan amaldorlari, deputatlar va eng yuksak namoyandalarida keng geosiyosiy tasavvurlarni shakllantirish
Turli (ochiq va yopiq) jamiyatlarning xalqaro siyosatdagi o‘nini baholash hamda ijtimoiy-iqtisodiy, ekologik, demografik, axborot, diniy, madaniy saviyasiga ko‘ra farqli mamlakatlar o‘rtasidagi aloqalarni to‘g‘ri rejalashtirish va munosabatlar o‘rnatishga mas’ullarning geosiyosiy tafakkurini rivojlantirish
=== Taqdimot 9 ===
“Geosiyosat” (“Geopolitika”) tushunchasi garchi yunon tilidagi “geo” (yer) va “politicos” (davlatni boshqarish san’ati) jumlalaridan olingan bo‘lsada, ayrim mutaxassislarning fikricha o‘zbek siyosiy lug‘atiga nemis tilidagi “geopolitik” so‘zidan kirib kelgan desak to‘g‘ri bo‘ladi. Geosiyosat nazariyasi ham avvalo nemis geosiyosiy maktabida tugal shakllangan.
=== Taqdimot 10 ===
Geosiyosatning asoschisi
“Geosiyosat” so‘zini asarlarida ishlatmasa-da, geosiyosat fanining “otasi” deb nemis olimi Fridrix Ratselni (l844-l940) aytish mumkin. Ratsel sotsiologiya, geografiya fanlari bilan keng shug‘ullanadi.
1897-yilda chop etilgan asosiy ishini ham “Siyosiy geografiya” (“Politische Geographie”) deb nomlagan.
=== Taqdimot 11 ===
Ratsel o‘zining asosiy geosiyosiy g‘oyalarini “Antropogeografiya” va “Siyosiy geografiya” nomli asarlarida yorib beradi. F.Ratsel tadqiqotlarining asosiy va eng muhim jihatlaridan biri — uning “Geografik makon siyosiy kuch sifatida geosiyosat­ning asosini tashkil etadi”, degan xulosasidir.
=== Taqdimot 12 ===
“Geosiyosat” tushunchasini fanga birinchi bo‘lib, 1916-yilda shvetsiyalik olim Rudolf Chellen kiritgan. Uning fikricha, har qanday davlat bir butun geografik organizm sifatida qaralmog‘i lozim. Rudolf Chellen o‘zining “Davlat hayotning shakli sifatida” asarida geosiyosatni “konkret makonda joylashgan, doim kengayadigan va rivojlanadigan, geografik va biologik organizm – davlat haqidagi ta’limot” sifatida ta’riflagan.
“Geosiyosat”tushunchasi muallifi
=== Taqdimot 13 ===
Geosiyosat – bu birinchi navbatda geografiya, hudud, uning komponentlari, hududda yashovchilar va undan keyin esa uni siyosiylashtirishdir.
Qisqa qilib aytilganda geosiyosat turli hududlarga tegishli bo‘lgan kuchlar nisbatini o‘rganuvchi fandir.
=== Taqdimot 14 ===
Geosiyosat – turli siyosiy jarayonlarning geografik sharoitga bog‘liq holda rivojlanishini o‘rganadigan fan.
Geosiyosat hukmronlik vositalari va u bilan bog‘liq bilimlar mohiyati to‘g‘risida fan sohasi sifatida izohlanadi.
Geosiyosatga jamiyatdagi boshqaruv muammolarini tadqiq etadigan fan deb ta’rif berish mumkin.
Geosiyosat – davlatning geografik aqlidir.
Geosiyosatga
talqinlar
=== Taqdimot 15 ===
Umuman olganda, geosiyosat bilan bog’liq tadqiqotlarni, unga nisbatan berilgan ta’riflarni shartli ravishda quyidagicha tahlil etish mumkin. Bular:
siyosiy geografiya va siyosat o‘rtasidagi munosabatlarga katta e’tibor beriladi. Bu yo‘nalishdagilar geografiyaga birlamchi omil sifatida qarab, uning siyosatga ko‘proq ta’sir etishini uqtirishadi;
1-yo‘nalish:
=== Taqdimot 16 ===
Muayyan mintaqa yoki jahonda hokimiyat uchun siyosiy kuch markazlarining o‘zaro kurashlariga kengroq e’tibor beriladi. Bu yo‘nalishdagilar asosan davlatlararo raqobatga urg‘u berib, fanning umumbashariy xususiyatlaridan bahs etadi;
2-yo‘nalish:
=== Taqdimot 17 ===
Geosiyosatga kompleks yondashuv, ya’ni geografik omillardan tashqari iqtisodiy, demografik, diniy va boshqa shu kabi omillarga ham keng asosda yondashgan, tadqiq qilgan va qilayotgan geosiyosatshunos tadqiqotchilar fikrlari.
3-yo‘nalish:
=== Taqdimot 18 ===
Demak, hozirgi davrda geosiyosatni maqsadli va subyektiv, ilmiy va mafkuraviy, nazariy va amaliy faoliyat sohasi sifatida sayyoraning vaziyatini, bu vaziyatga ta’sir ko‘rsatuvchi omillarni, mamlakatlar va mamlakatlar birlashmalarining geostrategik rivojini harakatlantiruvchi kuchlarni va faoliyati asoslarini o‘rganuvchi fan sifatida ta’riflasa bo‘ladi.
=== Taqdimot 19 ===
iqtisodiy omil
transport- kommunikativ
madaniy
omil
Hududiy omil
siyosiy
omil
Asosiy geosiyosiy omillar quyidagi ko‘rinishlarda namoyon bo‘ladi:
harbiy
omil
ekologik omil
geografik
omil
tabiiy iqlim sharoiti
=== Taqdimot 20 ===
Geosiyosat asosalari faning obyekti va predmeti
Geosiyosat asoslari fani siyosiy jarayonlarning geografik makondagi o‘zaro aloqalarini, ularning Yerga va madaniy omillarga ta’sirini o‘rganadi.
Geosiyosat asoslari fanining o‘rganish obyekti: sayyoraviy (planetar) makon, geosiyosat jarayonlar va hodisalardir. Sayyoraviy makonga quruqlik, suvlik (Dunyo okeani), havo qobig‘i, davlatlar va ular­ning resurslari kiradi.
=== Taqdimot 21 ===
Geosiyosat asoslari fani asosiy e’tiborni tabiiy muhit omillarini harbiy-siyosiy, iqtisodiy va ekologik xavfsizlik maqsadlarida faol foydalanishga qaratadi.Umuman olganda geosiyosat obyekti bo‘lib – jahon siyosati, yagona tizim sifatidagi dunyoning geosiyosiy tuzilishi va xalqaro dunyoviy tartibot olib qaraladi.
=== Taqdimot 22 ===
R.Chellen geosiyosatning tadqiqot obyektlari va tarkibini 3 qismga bo‘lib, bunday taqdim qilgan:
Monosiyosat – konkret davlatning siyosiy muhofazasini, tashqi olamning va siyosiy ittifoqchilarining unga ko‘rsatadigan ta’siri va tazyiqini o‘rganadi;
Morfosiyosat – davlat yerining shakli, o‘lchamlarini o‘rganadi;
Fiziosiyosat – davlat yerining geostrategik mazmun va xarakteristikasini, fizik-geografik holatlari va hokazolarni o‘rganadi.
=== Taqdimot 23 ===
Geosiyosatning asosiy aktorlari
Geosiyosiy aktor – konkret hudud va makon haqidagi o‘z tasavvurlari doirasida maqsadini aniqlashtiradigan, uni turli shaklda, jumladan har xil talablar shaklida ifodalaydigan hamda makonga ta’sir o‘tkazadigan, kishilar, tashkilotlar va hududlarni o‘z ichiga oladigan o‘zaro harakat tarmog‘ini tuzadigan kishilar yoki tuzilmalar majmuasidan iboratdir.
=== Taqdimot 24 ===
Geosiyosatning asosiy aktorlari ularning mazmun – mohiyatidan, namoyon bo‘lish shakllariga qarab quyidagicha klassfikatsiyalash mumkin:
Hududiy aktorlar;
Klassik yoki an’anaviy aktorlar;
Yangi geosiyosiy aktorlar.
=== Taqdimot 25 ===
Bizni ijtimoiy tarmoqlarda kuzatib boring!
E’tiboringiz uchun rahmat!

📘 “Geosiyosat asoslari fanining predmeti, obyekti, maqsadi va vazifalari” mavzusidagi to‘liq taqdimotni Slaydchi.uz saytida tomosha qiling.

Slaydchi.uz — ingliz tili, tarix, metodika va fan taqdimotlari uchun vizual platforma.

Boshqa darslar uchun: slaydchi.uz